Prof. Dr. Shaban Sinani: Kur miti është ngritur në dëm të tjetrit

Dr. Begzad BALIU, Demitizimi dhe standardizimi i toponimisë së Kosovës, Argeta, Tiranë, 2006 (Parathenie)

Për onomastikën e Kosovës për një kohë të gjatë është shkruar me druajtje. Arsyen pse ka ndodhur kjo na e thotë autori i këtij libri Begzad Baliu: sepse onomastika e Kosovës ishte e demonizuar. Shkalla e demonizimit ishte e tillë që edhe përdorimi i formës shqipe të emërtimit “Kosovë”, në vend të trajtës sllave “Kosovo”, përbënte një akt anti-shtetëror.

Qendrimi i shkencës serbe vijimisht ka qenë që emërtimit të trojeve shqiptare në ish-Jugosllavi t’i japë një karakter sa më gjeografik. Duke manipuluar me formantin “-ovo” që përmban emërtimi “Kosovë”, kjo shkencë u përpoq ta lidhë burimin e saj me të folme sllave, ndonëse dihet mirë se etimologjikisht ajo lidhet me një kalkim osman të emërtimit të vjetër (“kos” – mëllenjë dhe “ovo” – fushë, luginë).

Për herë të parë për krijimin e një standardi të shkencorizuar të onomastikës dhe toponomastikës së Kosovës nisi të flitej pas çlirimit të saj (1999). Autori i këtij libri ka qenë në përbërje të komisionit të posaçëm të ngritur në Prishtinë për një zgjidhje të drejtpeshuar të kësaj çështjeje.

Historikisht shqiptarët, në të dyja anët e kufirit, shfaqen të shkujdesur në lidhje me toponiminë. Në hapësirat shqiptare, veç fondit vendës, ka me shumicë toponime antike greke, romake e hebreje; ka toponime bizantine e starosllave, osmane e arabe, kelte e gjermanike, franko-normande e italo-venete. Edhe toponimia e Kosovës i ngjan një palimpsesti, ku çdo autoritet apo ushtri e huaj ka lënë gjurmën e vet. Kjo sjellje moskokëçarëse e shqiptarëve ndaj emërtimeve me karakter onomastik e toponomastik lidhet me vetëdijen e një populli që është vendës në trojet e veta dhe që, pikërisht për këtë arsye, nuk e ka ndjerë ndonjëherë të nevojshme “të certifikojë” gjuhësisht territoret e veta. Në të kundërtën, ata që kanë ardhur (dhe kanë ikur gjithsesi), të vetëdijshëm se po i përkundnin ëndrrat e tyre në djepin e tjetrit, të trembur se aloktonia e tyre ndonjëherë mund të përdorej si argument historik-politik, sistematikisht punuan për të lënë gjurmë trashëgimie përmes emrave të vendeve, rajoneve, krahinave, qyteteve, maleve, lumenjve.

Kështu ndodhi demonizimi i toponomastikës së Kosovës. Ajo duhej të ishte po aq serbe sa edhe vetë Kosova.

A është në të drejtën e popullit që e banon këtë vend t’i njësojë e shkencorizojë toponimet e trojeve të veta? Autori i këtij libri Begzad Baliu përgjigjet pa ngurrim se po. Kjo përgjigje nuk është thjesht shprehje e zellit të shijimit të lirisë. Në antropologji, si në çdo shkencë, ka ligje, që janë të përbotshme për nga vlera, dhe pikërisht për këtë arsye janë të vlefshme edhe për Kosovën. Një nga këto ligje është se çdo mit që është ndërtuar në dëm të tjetrit duhet të çmitizohet. Kjo i bën mirë jo vetëm atij që ndërmerr nismën, kjo shëron edhe krijuesin e mitologjemës. Çmitizimi është mendësia emancipuese e shekullit të dijes, shekullit që jetojmë. Çkodifikimi i të vërtetave të fshehura në mitet e rremë, në mitet e demonizuar; çsekretimi i thelbit të brendshëm të tyre, para se të jetë një formë e shprehjes së jetës së një populli në liri, është një nevojë shkencore emancipuese. Çmitizimi, në pikëpamjen antropologjike, kthehet në të kundërtën vetëm në rastin kur një mit, historik apo legjendar qoftë ai, nuk i ka bërë dëm askujt, sepse nuk është krijuar në dëmin e tjetrit.

Në këtë vështrim, pyetja parësore që do të duhej t’i përgjigjej autori i këtij libri është nëse mitizimi, për të mos thënë demonizimi i toponomastikës së Kosovës, është ndërtuar në dëmin e shqiptarëve apo jo, sikurse do të ishte e vlefshme edhe e kundërta: nëse shqiptarët i kanë kthyer emërtimet e tyre në mite që rrezikojnë historinë e dikujt tjetër, për shembull, të serbëve. Autori i librit Begzad Baliu i ofron bujarisht lexuesit të dhëna me karakter historik-gjuhësor për të provuar se si toponomastika është përdorur në Kosovë kundër shqiptarëve si bashkësi. Manipulimi me toponimet dhe mitizimi i tyre në dëm të tjetrit nuk është e vështirë të kuptohet. Përdorimi i tyre për qëllime politike është shprehja më e drejtpërdrejtë e këtij dëmi. Ndërsa libri i Begzad Baliut është një provë si mund të çpolitizohet ky realitet për të mbërritur tek burimi parësor.

Por si mund të mbërrihet tek burimi parësor, që, në fund të fundit, nënkupton zëvendësim të një emërtimi me një tjetër, pa përsëritur të njëjtin gabim që ndodhi kur, sikurse shprehet autori i këtij libri, toponomastika e Kosovës u demonizua? Edhe ky proces është rregulluar me ligje që vlejnë në çdo kënd të botës, dhe për këtë arsye vlejnë edhe në Kosovë. Një nga këto ligje është se, kur preket zyrtarisht toponomastika, qëllimi shkencor ruhet duke ndjekur parimin “më e hershmja në vend të më të resë”. Kjo sepse manipulimi me toponimet si mendësi e përbotshme i takon një stadi të vonshëm, stadit kur popujt kanë përjetuar formimin e ndërgjegjes kombëtare, e cila, si rregull, shfaqet për herë të parë në formë romantike. Me sa vërehet nga të dhënat që referohen prej autorit, në njësimin dhe shkencorizimin e toponimisë së Kosovës po punohet pikërisht sipas këtij parimi. Jo vetëm autori i librit, por edhe anëtarët e tjerë të komisionit, janë përpjekur ta shmangin veten nga roli i Shën Gjon Pagëzorit. Ata kanë kërkuar në popull se ç’emërtime ka pasur më herët, ose si ka qenë forma shqipe e të njëjtit toponim, më pas të sllavizuar, për t’i dhënë të drejtën që do t’i jepej në çdo vend të botës, duke respektuar ligjet e përgjithshme të shkencës së antropologjisë sociale. Të kundërtën pati bërë J. Cvijic dekada të shkuara, kur shkroi në “Geographie humaine” se shumica e mikrotoponimeve të lidhura me kishat e dikurshme romane në fshatrat dhe qytetet e Kosovës kishin qenë të lidhura me emra shenjtësh pravosllavë. Dhe të mendosh se Cvijic ishte një njeri i ditur, jo një amator.

Libri i Begzad Baliut, duke qenë nga të parët që prek një tabu të vjetër dhe të frikshme, ka meritën se ofron një paradigmë shqetësimesh shkencore që do të duan jo pak kohë për t’i zgjidhur. Një nga këto shqetësime është krijimi i një hierarkie historike-gjuhësore me karakter shkencor ndërmjet etnonimeve, patronimeve dhe toponimeve. Sa u përket këtyre të fundit, vlen sot e kësaj dite dhe do të vlejë edhe në të ardhmen, sikurse ndodh me përfundimet parimore, pohimi i Çabejt, se përfillen si prova autoktonie dhe vazhdimësie historike në këto troje për shqiptarët (dhe për çdo popull) vetëm makrotoponimet. Lidhur me raportet midis etnonimeve, patronimeve dhe emërtimeve të tjera, duket se statusi i tanishëm politik i Kosovës ka krijuar edhe disa paqartësi, të cilat dijetarët shqiptarë nuk mund t’i lënë në rrjedhë të lirë, duke përshtatur indiferencën e përgjithshme historike të shqiptarëve ndaj tyre. Vendosja në hierarki shkencore e këtyre tri kategorive të shkallëshkallshme të emërtimeve nuk mund të bëhet pa respektuar ato zgjidhje që, sikurse e përmendëm më lart, janë formuluar në trajtë ligjesh antropologjike. Duke iu referuar këtyre ligjeve, është e ditur se, si rregull, ka aq etnonime sa ka edhe etni. Kjo do të thotë se edhe për shqiptarët, kudo qofshin ata, etnonimi është një. Në rrjedhë të shekujve, në rrafshin historik-diakronik etnonimi i shqiptarëve ka njohur disa trajta. Sikurse dëshmohet, prej krishtërimit të hershëm deri në shekujt e mesjetës emërtim bashkësie i shqiptarëve ishte “albanë”. Në kushte gjuhësisht të papritura, që zor se mund të shpjegohen me ligjet e zhvillimit historik të shqipes, në fundin e mesjetës ndodhi rotacizmi i l-së në r, dukuri kjo e ligjshme e rumanishtes (në shqip ndodhi rotacizmi i n-së në r), dhe kështu përftohet forma “arbanë” (prej nga edhe “arbër”, “arbëreshë”, “arbneshë”). Ndërsa prej shekullit të 18-të e këndej vjen e përgjithësohet etnonimi “shqiptar”, gabimisht i lidhur me “shqipe”, “shqiponjë”, si fjalë rrënjë e burimit të tij, ndërsa provohet se “Shqipëri” e “shqiptar” u formuan nga “shqip”, kjo e fundit me sa duket prej burimit latin “eksplicitus”, qartë, shqip. Për të respektuar deri në fund të vërtetën shkencore, duhet pohuar se ”albanë” e “dardanë”, si emërtime fisesh ilire, me burim gjenetik të përbashkët, janë etnonime protoshqiptare. Më së fundi shqiptarët, të gjithë ata që flasin shqip, ashtu si e thotë etnonimi i tyre, nuk do të ndihen keq në një etnonim të përbashkët, edhe pse rrjedhat historike mund ta sjellin punën që të kenë dy shtete, dy stema shtetërore etj., sikurse nuk ndihen aspak keq austriakët kur e identifikojnë veten e vet me këtë emërtim si shtetas, pa u shkuar aspak ndërmend që të përdorin term tjetër, të ndryshëm nga “deutsch”, për gjuhën dhe kulturën e tyre. Sa u takon patronimeve, ato janë emërtime që lidhen me familjet e mëdha kombformuese, me aristokracinë e periudhës së humanizmit europian (sikurse janë ndër ne Dukagjinët, Kastriotët, Balshajt, Topiajt, Muzakajt, Zenebishët, Arianitët etj.). Me këtë rast do të meritonte një vëmendje më vete hetimi i mbijetesës së një nyjeje me funksion aristokratik (nyjes së fisnikërisë, sikurse “de” në frëngjisht, “von” në gjermanisht, “van” në holandisht etj.), që del ende në ligjërimin etnografik, në shprehje të tilla si “i Hot”, “i Gjomark” etj. Rruga historike e përveçimit të popujve përmes etnonimeve kalon pikërisht përmes këtij kalendari: nga proto-emri (“galët”, për shembull, në rastin e frankëve – francezëve, po edhe në rastin e portugalëve – “port des galles”) tek patronimet dhe prej patronimeve tek etnonimi.

Autori i këtij libri Begzad Baliu i ofrohet lexuesit me një vepër që mund të quhet “tekst i hapur”. Kështu ai i bën një shërbim të vlefshëm dijes shqiptare, qoftë në rastin kur i shtron dhe i zgjidh problemet, qoftë në rastin kur i shtron dhe fton shkencëtarët të gjejnë një zgjidhje më të mirë.

Tiranë, 2 korrik 2006