Prof. dr. Sabit Syla & Prof. dr. Hamit Kaba: DOKUMENTE BRITANIKE PËR PRANVERËN SHQIPTARE “81 NË KOSOVË

Prof. dr. Sabit Syla & Prof. dr. Hamit Kaba

 DOKUMENTE BRITANIKE PER DEMONSTRAT E VITIT 1981 NE KOSOVE

                                                                                    * * *

Dokumentet britanike për Demonstratat e vitit 1981 në Kosovë, sjellin para lexuesit informacione të rëndësishme, për një ngjarje me shumë interes të historisë bashkëkohore të shqiptarëve. Janë afër 300 faqe dokumente të vjela nga Arkivat Britanike në Londër, të natyrës diplomatike, politike, shoqërore, ushtarake etj. Shumica e dokumenteve i përket korrespodencës së Ambasadës së Mbretërisë së Bashkuar në Beograd, me Ministrinë e Jashtme dhe të Komonuelthit (Foreign and Commonwealth Office – FCO) dhe një numër më i kufizuar informacionesh të përcjella nga Konsullata e Përgjithshme Britanike në Zagreb. Dokumentet përfshijnë edhe korrespodencën  diplomatike të ambasadave të Madhërisë së saj, në: Athinë, Ankara, Moskë, Vjenë e deri në Abu Dhabi [Emiratet e Bashkuara Arabe], me Londrën. Pjesa më e rëndësishme e kësaj korrespodence i është bërë e njohur edhe Uashingtonit, me të cilin Londra konsultohej herë pas here dhe, siç dëshmojnë dokumentet, duket se ndanin edhe qëndrime të përbashkëta.

Një vend të konsiderueshëm zënë edhe artikujt e shtypit të vendeve perëndimore. Imazhet e para të qëndrimeve të diplomacive perëndimore ndaj Demonstratave të vitit 1981 në Kosovë, dhe ndaj çështjes shqiptare, u përcollën pikërisht përmes këtyre artikujve. Në të vërtetë, disa prej shkrimeve të shtypit perëndimor dhe sidomos të atij austriak e gjermano-perëndimor shprehnin më qartë përmasat reale të asaj që po ndodhte në Kosovë në pranverën e vitit 1981, të egërsisë me të cilën u soll Jugosllavia ndaj demonstruesve dhe intelektualëve shqiptarë gjatë dhe pas demonstratave. Në ndonjë dokument specifik të këtij botimi do të pranohej e argumentohej juridikisht legjitimiteti dhe drejtësia e kërkesës kyçe “Kosova Republikë”.

Tematika e këtyre dokumenteve është e pasur dhe e larmishme, por, përmbajtja e saj mund të rivijëzohet në disa drejtime, të cilat fokusohen: tek  nacionalizmi i shqiptarëve të ish-Jugosllavisë; tek shkaqet e Demonstratave të mars-prillit të vitit 1981; tek kërkesa kryesore e tyre “Kosova Republikë”; tek roli i Shqipërisë në këto demonstrata dhe tek marrëdhëniet e saj me Jugosllavinë; tek politika zyrtare e Britanisë së Madhe ndaj Jugosllavisë dhe kërkesave të shqiptarëve; tek reagimi i organeve të larta partiake e shtetërore në  Serbi e  Federatë, gjatë dhe pas demonstratave; tek qëndrimet e dyzuara të udhëheqësve shqiptarë në Kosovë; tek analizat interesante për kushtetutshmërinë e kërkesës së demonstruesve “Kosova Republikë”; tek hamendësimet intriguese për vdekjen e papritur të kryeministrit të Shqipërisë, Mehmet Shehu etj.

Hartuesit e dokumentacionit në përgjithësi i gjejnë rrënjët e krizës brenda Jugosllavisë dhe jo jashtë saj, në kundërshtim me përpjekjet e udhëheqësve jugosllavë, që i kërkonin ato jashtë Jugosllavisë, kryesisht tek politika e shtetit shqiptar apo e Bashkimit Sovjetik. “Nacionalizmi në Kosovë, përmendet me të drejtë në një informacion të Ambasadës britanike në Beograd, është një problem endemik, të cilin as Tito nuk mundi ta zgjidhte”. Dokumentacioni hap rrugën për një analizë më realiste e më të plotë të Demonstratave të vitit 1981 në Kosovë.

Politika zyrtare britanike e vitit 1981 ishte për ruajtjen e Jugosllavisë dhe të tërësisë së saj territoriale, ndërsa kërkesa e shqiptarëve “Kosova Republikë” shihej me dyshim dhe rrezikshmëri, sepse pranimi i saj mund t’i hapte rrugë shpërbërjes së Jugosllavisë dhe hapjes së  “Kutisë së Pandorës”. Sidoqoftë, nuk do të mungonin edhe gjykimet dhe zërat e veçantë jashtë kuadrit zyrtar, të cilat e konsideronin të drejtë kërkesën e shqiptarëve për barazi brenda Federatës Jugosllave. Disa artikuj të shtypit të këtyre muajve, ndonëse furnizoheshin me “karburant” nga shtypi dhe autoritetet jugosllave, arritën në konkluzione më të drejta se vetë politikanët e shteteve të tyre, duke pranuar opsionin “Kosova Republikë”, madje edhe shkëputjen e saj nga Jugosllavia, duke sjellë si shembull historinë e disa vendeve evropiane.

Qeveria jugosllave, siç dëshmon dokumentacioni, qëllimisht e keqinterpretonte  kërkesën e demonstruesve për “Kosovën Republikë”, me shkëputjen e saj nga Jugosllavia dhe me ndryshimin e kufijve, duke e ditur se një opsion i tillë, do të prishte ekuilibrat dypolarë dhe do të kundërshtohej nga Perëndimi. Në mënyrë jo korrekte dhe të përsëritur, disa politikanë jugosllavë i referoheshin Aktit Final të Helsinkit, për pandryshueshmërinë e kufijve evropianë të vendosur pas Luftë së Dytë Botërore, duke “harruar” të përmendnin një nga nenet e tij, i cili i hapte rrugë ndryshimit të kufijve në mënyrë paqësore. Sidoqoftë, në rrethanat e “Luftës së Ftohtë” ishte gati e pamundur të “kapërceje gardhin”. Frika dhe paragjykimi për tjetrin ishin të pranishëm kudo. Por, studentët, punëtorët dhe intelektualët e Kosovës nuk kërkuan ndryshimin e kufijve, por barazi me republikat e tjera të ish-Jugosllavisë.

Në ndonjë dokument të këtij vëllimi vihet në dukje një tipar i veçantë i nacionalizmit shqiptar – prirja drejt të drejtave kombëtare dhe jo drejt lirive individuale, sikurse ndodhte në vendet anëtare të KSBE-së, ku bënte pjesë edhe Jugosllavia. Prirja për të drejta dhe liri individuale, ishte karakteristike për vendet ish-komuniste të Evropës Qendrore e Lindore, [ndonëse edhe Jugosllavia kishte problemet e veta], por, tek shqiptarët interesat kombëtare kishin fituar prevalencë mbi liritë dhe të drejtat e njeriut, për kohën kur u hartuan këto dokumente.

Dokumentet nuk i shpëtojnë dot subjektivizmit dhe këndvështrimeve të ndryshme, jo thjesht se ato janë ushqyer nga burime zyrtare jugosllave, por kryesisht për shkak të “doganës” që vë koha. Por, kjo nuk e cenon vlerën e tyre. Publikimi i këtij korpusi dokumentar do ta pasurojë më tej njohjen tonë për Demonstratat e vitit 1981 në Kosovë, do të na ndihmojë të gjykojmë më mirë për historinë e saj, për njerëzit që morën pjesë dhe mbi të gjitha për drejtësinë e kërkesës “Kosova Republikë”. Viti 1981 shënoi një pikë kulmore të kërkesave kombëtare të shqiptarëve, por jo fundin e një rruge të gjatë, e cila do të vazhdonte dhe do të kurorëzohej vetëm në fillim të shekullit të XXI, me shpalljen e shtetit të pavarur të Kosovës.

Shpresojmë dhe besojmë se publikimi i këtij vëllimi origjinal dhe intrigues do të tërheqë vëmendjen e lexuesit të thjeshtë, studiuesve të shkencave shoqërore, e veçanërisht të historianëve. Interesi besojmë se do të jetë i shumëfishtë për njerëzit që bënë historinë në ato vite, të cilët janë ende gjallë. Dokumentacioni është përcjellë sipas kronologjisë së ngjarjeve, pa i cunguar e hequr pjesëza nga trupi i tyre.

                                      Prof. dr. Sabit Syla & Prof. dr. Hamit Kaba

 

                                                                                -11-

Konfidenciale

EESD
Për dijeni: Z. Bullard                                                                                       16 prill 1981

Kërkesa e ambasadorit jugosllav: Kosova

1. Ambasadori jugosllav kërkoi dje pasdite për të vazhduar një diskutim të mëparshëm që ai kishte pasur me z. Bullard mbi trazirat në Kosovë kur z. Bullard i kishte sugjeruar, duke pasur parasysh vizitën e z. Eagleberger në Londër, se do të ishte e dobishme që të merreshin përshtypjet aktuale të ambasadorit mbi këto trazira.
2. Z. Berisavljeviç tha se gjatë ditëve të fundit ai ishte kujdesur për kryetarin e Parlamentit të Vojvodinës, i cili ishte larguar nga Jugosllavia të enjten e kaluar dhe ishte aktualisht në Londër për trajtim mjekësor. Për shkak të sëmundjes së z. Djoronski, kryetari i Parlamentit Federativ, atij i ishte dashur të qëndronte aty gjatë diskutimeve të qeverisë federale mbi masat e nevojshme që duhen marrë për të kontrolluar trazirat. Për këtë arsye, ai ishte plotësisht i informuar, megjithëse jo tërësisht i azhurnuar.
3. Z. Berisavljeviç tha, nëse – siç e konfirmova – nëse do të kishim lexuar deklaratën e z. Dolanc dhe të kishim raportet nga Ambasada në Beograd, ndoshta do të ishim informuar po ashtu si ai mbi ngjarjet faktike. Ai parashikonte se do të kishte tensione serioze themelore në Kosovë që lindnin nga ndryshimi i ekuilibrit të shqiptarëve dhe serbëve, varfëria e përgjithshme e krahinës me gjithë zhvillimin e konsiderueshëm ekonomik në dekadën e fundit dhe ndikimin e situatës ekonomike që po përkeqësohej në Jugosllavi në tërësi. Përveç kësaj, kishte tensione të veçanta shoqërore mbi ekzistencën në Jugosllavi dhe në Kosovë të diferencimeve në pagë në raportin 1:5, ndërkohë që diferencimi maksimal ishte vetëm 1:2. Sidoqoftë, me gjithë këto sforcime trazirat nuk do të kishin ndodhur po të mos kishte një organizim të qëllimshëm dhe të planifikuar nga ana e një grupi të vogël aktivistësh. Këta ishin drejtuar kundër Jugosllavisë që kur ishte bërë thirrja për autonominë e Kosovës në kontekstin e Shqipërisë së Madhe dhe autonomisë jashtë Jugosllavisë. Për arsye të qarta ky zhvillim ishte shumë trazues. Nëse shqiptarët do të ishin përfshirë në mënyrë të drejtpërdrejtë kjo do të ishte edhe më e çuditshme për shkak të përmirësimit masiv të marrëdhënieve shqiptaro-jugosllave gjatë 3 viteve të fundit. Gjithashtu, jugosllavët kishin vënë re se fillimisht nuk kishte komente nga ana e Shqipërisë, por pas trazirave më të fundit kishte pasur të paktën një artikull të zjarrtë në shtypin shqiptar që mbështeste këto trazira. Z. Berisaljeviç dyshonte se mund të kishte rryma të ndryshme politike brenda Shqipërisë dhe komentoi se z. Hoxha ishte i sëmurë dhe se mund të kishte një lloj manovrimi për këtë pozicion në radhët e pasuesve të mundshëm të tij (ai, ashtu si ne dhe italianët, nuk kishte informacion se kush mund të ishte në garë për këtë post).
4. E pyeta ambasadorin nëse kishte influencë sovjetike. Ai tha se, mesa dinte ai, nuk kishte të dhëna për këtë qëllim, por ishte e mundur të argumentohej se Bashkimi Sovjetik ishte i interesuar për destabilizimin e Jugosllavisë në këtë kohë; modeli jugosllav kishte influencuar qartazi tek polakët dhe të tjerë dhe do të ishte në avantazhin e Bashkimit Sovjetik që të tërhiqte vëmendjen tek dobësitë jugosllave. Për më tepër, kohët e fundit kishte pasur më shumë presion nga bullgarët. Ambasadori komentoi në mënyrë të ashpër se nacionalizmi bullgar, i manifestuar në festimet e përvjetorit 1 300-të nuk është drejtuar asnjëherë kundër Bashkimit Sovjetik. Megjithatë, ishte një kërcënim i përhershëm për Republikën Jugosllave të Maqedonisë.
5. Në fund, z. Berisavljeviç tha se autoritetet ishin kundërpërgjigjur me kaq shumë forcë (megjithëse dëmtimet kishin qenë në masë të madhe vepër e protestuesve) për t’i treguar jo vetëm Kosovës, por edhe pjesëve të tjera të Jugosllavisë, se ato nuk ishin përgatitur për të toleruar ndonjë kundërshtim të unitetit të vendit. Sidoqoftë, kjo ishte një situatë shqetësuese dhe ai nuk përjashtoi në asnjë mënyrë faktin se do të kishte trazira të mëtejshme në muajt e ardhshëm.
6. A. J. Fergusson

                                                                                            -12-

Konfidenciale

J C R Gray Esq                                                                                      Ambasada britanike

Departamenti Sovjetik dhe i Evropës Lindore                                                        Beograd

Zyra e Jashtme dhe e Komonuelthit, 22 prill 1981

I nderuar Charles,

                                                                                   Kosova

     Një prej ngjarjeve në Kosovë që mund të shpjegohet në mënyrë të kënaqshme është zjarri i vënë në Patriarkanën Ortodokse Serbe në Pejë, më 16 mars. Gazeta ortodokse serbe “Pravoslavlje” ka shtuar dyshimet e versionit zyrtar mbi shkakun e zjarrit.

1. Sipas njoftimit zyrtar të dhënë të nesërmen, zjarri ishte shkaktuar nga një defekt në instalimet elektrike si dhe nga oxhaqet dhe tubat e ndërtuara në mënyrë të parregullt në një furrë me lëndë djegëse. Zjarri filloi në 3.30 të mëngjesit në pjesën e majtë fundore të ndërtesës së vjetër për të ftuarit mbi dhomat e patriarkut. Njëra prej murgeshave i ra alarmit dhe thirri skuadrën zjarrfikëse, por makina e parë zjarrfikëse mbërriti me cisternë uji të boshatisur dhe makina e dytë zjarrfikëse u prish rrugës! Murgesha vuri re më pas se papritur shpërtheu një zjarr i dytë më i fuqishëm se i pari rreth 40 metra larg çatisë së ndërtesës. Ajo pohoi se zjarri nuk ishte përhapur nga vendi i parë. Skuadra zjarrfikëse filloi të shuante zjarrin në 4.30 të mëngjesit, por makinat e tjera zjarrfikëse arritën vetëm në intervalin kohor midis gjysmë ore dhe 2 orë më vonë dhe një cisternë e fuqishme me tub të gjerë arriti vetëm në orën 7.30 të mëngjesit, kur zjarri ishte përhapur në ndërtesën e re të miqve dhe deri tek Thesari. Klerikë të ndryshëm që qëndronin te kjo Patriarkanë, murgeshat dhe një numër punëtorësh arritën të shpëtonin një koleksion të paçmueshëm librash dhe objektesh të tjera fetare nga Thesari. Zjarri u shua përfundimisht pa shkaktuar dëme të kishës apo ndërtesave të tjera.
2. Shpejt u përhapën fjalë nëpër Beograd për zjarrvënie të qëllimshme që dilnin kryesisht nga Patriarkana, këtu duke u bazuar pa dyshim në ngjarjen e murgeshës më lart. Dyshimet u përqendruan në shpërthimin e zjarrit në dy vende që nuk kishin lidhje me njëri-tjetrin dhe në mosreagimin e brigadës zjarrfikëse në mënyrë të menjëhershme dhe të efektshme. Ndjeshmëria zyrtare u tregua nga vizita e menjëhershme në këtë Patriarkanë në orën 10.00 të mëngjesit po në ditën e zjarrit nga Xhavit Nimani, kryetar i Kryesisë së Kosovës, Bahri Oruçi, kryeministër dhe Mihailo Zviceri, kryetar i Lidhjes Socialiste të Kosovës dhe të tjerë. Nimani urdhëroi ngritjen e komisionit ekspert për të shqyrtuar rindërtimin e shpejtë të ndërtesave të shkatërruara dhe të dëmtuara. Menjëherë u vunë në dispozicion para dhe materiale ndërtimi për të bërë të mundur që të bëhej e banueshme ndërtesa e re e ndërtuar pjesërisht për miqtë. Po shihej mundësia për të bërë çdo gjë të mundshme, por në mes serbëve mbetet dyshimi.
3. Dolanci, në konferencën e tij për shtyp, më 6 prill, mohoi mesa kishte të dhëna që të kishte ndonjë lidhje ndërmjet zjarrit të vënë dhe demonstratave nacionaliste. Megjithatë, ai shtoi se hetimi për këtë çështje ishte ende në proces dhe nëse do të zbulohej ndonjë lidhje në këtë drejtim, për rrjedhojë informacioni do të bëhej i ditur. Gjerë tani nuk është thënë asgjë tjetër në këtë drejtim. Sidoqoftë, ne dimë nga rrëfimet publike të demonstratave në Kosovë se ka pasur një paragjykim serb në këtë pikë dhe nëse organizatorët do të dëshironin të bënin një gjest mbresëlënës antiserb, çfarë do të shërbente më mirë se djegia e Patriarkanës serbe? Gjithsesi, askush nuk e ka marrë përsipër përgjegjësinë. Gjithashtu, komuniteti shqiptar mysliman, i cili tradicionalisht e ka ruajtur Patriarkanën për breza të tërë, natyrisht u shqetësua shumë nga e gjithë kjo ndodhi.
4. Meqenëse kjo është një çështje kaq e ndezur (kërkoj ndjesë për këtë lojë fjalësh), dyshoj se cilido që të jetë shkaku i zjarrit, nuk do të thuhet më asgjë për të. Por serbët do ta mbajnë mend këtë.

I Juaji,
T. J. Clark

                                                                                                -13-

Zyra e Jashtme dhe e Komonuelthit                                                       23 prill 1981

Londër, SW1A 2AH

Peter Blaker

I nderuar Tames,

Ju falënderoj për letrën tuaj të datës 10 prill për Peter Carrington mbi përndjekjen fetare në Shqipëri.

Nuk kemi një konfirmim të pavarur për vdekjen e Peshkop Çobës megjithëse dimë që ai është internuar në një fermë kolektive në vitin 1975. Por, nuk ka dyshim se në përpjekjet e tyre për të krijuar shoqërinë e parë të vërtetë ateiste në botë, autoritetet shqiptare kanë praktikuar përndjekje në shkallë të gjerë dhe brutale ndaj të krishterëve dhe myslimanëve dhe se ka pasur disa të vdekur në këtë drejtim. Natyrisht, dënojmë pa rezervë një përndjekje të tillë.

Ju i referoheni dëshirës tonë aktuale për të rivendosur marrëdhënie diplomatike me Shqipërinë. Ndërkohë që jemi në dijeni të natyrës shtypëse të regjimit shqiptar, do të dëshironim ta shihnim këtë si një argument kundër rivendosjes së marrëdhënieve diplomatike. Ne kemi marrëdhënie me shumë vende, politikat e brendshme të të cilave i kundërshtojmë fuqimisht. Në të vërtetë, sipas mendimit tonë rivendosja e marrëdhënieve diplomatike mund të ndihmojë vetëm për të komunikuar drejtpërdrejt me regjimin shqiptar dhe për të bërë kështu të qartë shqetësimin tonë të thellë për akuzat e përndjekjeve të llojit për të cilin keni tërhequr vëmendjen.

Po ju kthej shkresën e BBC të datës 2 prill.

I Juaji,

Tebi Bleku

1. Dempsey Esq MP

Dhoma e Komuneve

Londër, SW1A OAA

                                                                                -14-

Konfidenciale

Rt. Hon Lord Carrington KCMG MC                                                    Ambasada britanike

Zyra e Jashtme dhe e Komonuelthit                                                                        Beograd

Londër S W1, 24 prill 1981

Shkëlqesia Juaj,

                                                                                         Kosova

1. Demonstratat dhe trazirat e kohëve të fundit në Kosovë, krahinë jugore e Serbisë, kanë theksuar përsëri problemet me sa duket të pazgjidhshme të kësaj pjese të shtetit multinacional jugosllav. Në telegramin tim Nr. 45, të datës 7 prill, kam bërë një vlerësim fillestar të ngjarjeve. Në këtë dokument ju ofroj, mbi bazën e informacioneve që kam aktualisht në dispozicion, një përshkrim më të studiuar të asaj se çfarë ka ndodhur, pse dhe çfarë pasojash mund të ketë.

Ngjarjet

2. Demonstratat filluan rreth orës 7 pm më 11 mars pas disa ditë ankesash nga studentët e Universitetit të Prishtinës në lidhje me marrëveshjet e bëra për furnizimin e tyre me ushqime. Një student flaku tej me neveri një tabaka me ushqim, por kjo nuk e ndezi dhunën që pasoi. Dhuna u shkaktua me sa duket nga një grup prej rreth 30 studentësh, të cilët shpërthyen nëpër mensë, duke bërtitur dhe duke hedhur karrige dhe tryeza nga dritarja dhe në banakun e sportelit. Më pas studentët dolën në rrugë, duke formuar një turmë prej 400 vetash, dhe u drejtuan për në qendër të qytetit ku u përplasën me milicinë, duke plagosur rreth dhjetë prej tyre. Përfundimisht forcat e milicisë arritën që t’i kthenin mbrapsht studentët në konviktet e tyre, por një pjesë qëndruan jashtë deri rreth orës 2 am duke thirrur parulla politike. Të nesërmen, rektori dhe disa nga pedagogët e stafit u takuan me studentët dhe diskutuan mbi mënyrat për përmirësimin e kushteve të tyre të jetesës dhe studimit. Dukej më pas sikur kjo trazirë kishte marrë fund, megjithëse një zjarr misterioz në Patriarkanën Ortodokse Serbe në Pejë, gjatë orëve të para të mëngjesit të datës 16 mars, mund të ketë qenë vepër e nacionalistëve shqiptarë, me gjithë mohimet zyrtare, të cilat mbështeteshin me entuziazëm nga Kisha.
3. Megjithatë, më 26 mars një grup prej rreth 40 studentësh u hodhën përsëri në veprim rreth orës 6 am duke mbyllur dyert e tre konvikteve të studentëve, kështu që studentët e tjerë nuk mund të dilnin jashtë. Më pas ata i bindën këta të fundit që të bashkoheshin në territorin e Universitetit, ku formuan një turmë prej disa qindra vetash, e cila shpejt u takua me rektorin dhe disa prej stafit të pedagogëve. Udhëheqësit e studentëve filluan të negocionin me rektorin për të drejtat e tyre por ai i ndërpreu kur ata filluan të paraqisnin kërkesa politike. Demonstratat politike duket se kanë filluar në këtë pikë, kur demonstruesit nxorën flamujt e bërë gati dhe thirrën me zë të lartë parulla politike. Rreth orës 4 pm ata filluan të gjuanin me gurë milicinë, duke krijuar një kordon rreth tyre, në përpjekje për t’u larguar nga kampusi dhe për të dalë në qytet, ku rreth 40,000 veta ishin mbledhur për të përshëndetur mbërritjen e stafit përfaqësues të Titos në udhëtimin e tij përmes Kosovës me rastin e stafetës së përvitshme të rinisë përreth Jugosllavisë. Milicia u përgjigj fuqimisht, disa thonë brutalisht, dhe 23 demonstrues u plagosën, 22 veta nga udhëheqësit e tyre u arrestuan, ndërkohë që gjithashtu u plagosën 14 milicë. Gjatë ditëve në vazhdim, pati akte të tjera dhune, si p.sh. thyerja e xhamave të dritareve dhe prishja e makinave, veçanërisht në komunat përreth Prishtinës, por edhe deri në Prizren.
4. Trazirat rifilluan më 1 prill në Prishtinë me bojkotin e mësimit nga disa studentë dhe nxënës të shkollave të mesme. Rreth orës 1 pm tre grupe demonstruesish u zhvendosën drejt qendrës së qytetit, duke grumbulluar gjatë rrugës fëmijë shkollash dhe disa punëtorë. Sipas një dëshmitari okular britanik, dhuna filloi kur me turmën u bashkuan punëtorët dhe kur demonstruesit u tërbuan duke thyer xhamat e dritareve dhe duke i vënë flakën makinave dhe një shtëpie ndërkohë që marshonin drejt ndërtesës së Komitetit Krahinor. Grupet, secili i përbërë prej 6-800 vetash, u grumbulluan rreth orës 3 pm përpara ndërtesës, ku valëvitnin flamuj dhe thirrnin me zë të lartë parulla, të cilat qarkullonin në shirita letre, të tilla si: “Kosova Republikë”; “Jemi shqiptarë, jo jugosllavë”; “Nuk e duam kapitalizmin, duam socializmin”; “Poshtë revizionizmi” dhe “Duam Shqipërinë e bashkuar”. Rreth orës 6.30 pm dy nga demonstruesit iu afruan milicisë tek dyert dhe thanë se po prisnin që të fillonin negociata me dikë. Por, turma më pas filloi të shtynte përpara dhe milicia reagoi duke hedhur bomba me tym dhe gaz lotsjellës për të shpërndarë demonstruesit. Këta të fundit duket se ishin të përgatitur për këtë: ata kishin peshqirë të lagur të gatshëm për të reduktuar efektet e gazit lotsjellës dhe vazhduan të grumbullohen sërish a thua se, siç thanë disa, po drejtoheshin me radio marrëdhëse-dhënëse. Në asnjë fazë forcat e milicisë nuk hapën zjarr në Prishtinë megjithëse dy demonstrues u gjetën të goditur për vdekje, por ata u detyruan t’i përgjigjeshin zjarrit në vende të tjera. Njësitë e Forcave të Armatosura u zhvendosën më pas në Prishtinë nga pjesë të ndryshme të vendit për të siguruar pikat strategjike në këtë qytet dhe gjetkë në zonat përreth, ku raportohej për demonstrata më 2 prill dhe, në mënyrë sporadike, gjatë dy ditëve në vazhdim.
5. Që atëherë, nuk janë raportuar shqetësime të tjera. Ndalimqarkullimi i vendosur më 2 prill u hoq më 8 prill, por masa të tjera kufizuese kanë mbetur në fuqi, duke përfshirë ndalimin e tubimeve jozyrtare publike, e madje edhe ndeshjet e futbollit, kontrollet e rrepta fizike për të gjithë udhëtarët në këtë zonë dhe ndalimin e vizitave nga të huaj. Pas mbylljes së shkollave fillore për një periudhë dy javore, ato u hapën përsëri më 13 prill, dhe një javë pas tyre u hapën shkollat e mesme dhe universiteti.
6. Duke folur para një grupi të ftuar gazetarësh të huaj në Prishtinë, më 17 prill, kryetari i Komitetit Krahinor të Kosovës, pranoi se të gjithë organizatorët dhe mbështetësit i përkisnin komunitetit shqiptar, se punëtorët dhe studentët ishin nga ky komunitet, dhe se ata përfshinin gjithashtu disa anëtarë të Lidhjes së Komunistëve. Ai dha statistika të shqyrtuara për të treguar se vetëm 75 civilë ishin dëmtuar dhe 8 ishin vrarë, ndërsa 131 anëtarë të forcave të sigurisë ishin dëmtuar, katër prej tyre rëndë dhe një ishte vrarë, të gjithë shqiptarë. Ndërkaq, 29 njerëz ishin burgosur nën akuzën e të qenit organizatorë të demonstratave, ndërsa 194 njerëz ishin dënuar se kishin marrë pjesë në demonstrata dhe veprime të tjera armiqësore.

Shkaqet

7. Të gjitha të dhënat tregojnë se demonstratat ishin organizuar dhe drejtuar me qëllim nga shqiptarë të motivuar politikisht, kryesisht studentë. Parullat dhe banderolat ishin qartazi të natyrës irredentiste dhe nacionaliste shqiptare. Mund të kenë qenë të përfshirë edhe elementë të tjerë të spektrit të majtë dhe të djathtë politik, siç pretendonin zëdhënës të ndryshëm zyrtarë, por shkakun kryesor duhet ta kërkojmë tek nacionalizmi shqiptar. Në të vërtetë, një anëtar drejtues i Komitetit Qendror i Sllovenisë tha kohët e fundit në lidhje me Kosovën se “shkaqet kryesore të të gjithë krizave të rënda të Jugosllavisë deri më sot duhet të gjenden tek nacionalizmi dhe jo aq shumë tek problemet sociale”.
8. Kosova ka dalë në shpërthime të dhunshme të nacionalizmit në disa raste që prej Luftës së Dytë Botërore. Që nga fillimi, Kosovarët ngurronin të bashkoheshin me Jugosllavinë dhe një kryengritje e viteve 1944-1945 u shtyp pa mëshirë, megjithëse pas kësaj vazhdoi për njëfarë kohe një rezistencë në shkallë të kufizuar. Në vitin 1955, u shpall gjendja e jashtëzakonshme për të shuar trazirat që me sa duket ishin nxitur prej terroristëve nga Shqipëria. Rankovic dhe policia e tij sekrete e dominuar nga serbët (UDBA) u shoqëruan veçanërisht me shtypjen brutale të shumicës shqiptare në Kosovë. Pas rrëzimit të tij në vitin 1966 dhe ndryshimeve në UDBA, shqiptarët në Kosovë dhe Maqedoni u ndjenë të inkurajuar në qershor 1967 që të kërkonin Republikë më vete brenda Federatës dhe organizuan demonstrata në shkallë të gjerë në nëntor 1968, të cilat u shtypën përfundimisht nga Forcat e Armatosura. Megjithatë, trazirat nacionaliste vazhduan gjatë gjithë viteve ‘70: anëtarët e “Lëvizjes Kombëtare Shqiptare” u burgosën në vitin 1975; 31 studentë u burgosën në vitin 1976 si anëtarë të Lëvizjes; arrestime të tjera vijuan në vitin 1979 dhe vetë Tito vizitoi Kosovën për të qetësuar situatën; dhe në vitin 1980, tetë nga personat e arrestuar më parë u dënuan me tre deri në tetë vite burgim. Kërkesat e nacionalistëve të Kosovës luhaten midis bashkimit me Shqipërinë dhe pavarësisë nga Serbia si Republikë brenda Jugosllavisë, megjithëse kjo e fundit mund të jetë gjithashtu vetëm një fazë drejt së parës. Përmes shpërthimeve dhe ndryshimeve të mëvonshme në statusin kushtetues të Krahinës, Kosova ka lëvizur një hap më afër vetëvendosjes në Jugosllavi, por është e qartë se nacionalistët nuk janë ende të kënaqur me tutelën formale të Serbisë, megjithëse ata kanë fituar barazinë pothuaj në çdo drejtim tjetër me Republikat e Jugosllavisë.
9. Ngjarjet kanë edhe një dimension ndërkombëtar. Unë nuk kam asnjë provë për përfshirjen e sovjetikëve dhe Grliçkov, anëtar i Kryesisë së Lidhjes së Komunistëve, e përjashtoi hapur këtë, në një bisedë me mua, më 6 prill. Përfshirja e Shqipërisë, megjithëse është mohuar zyrtarisht në Tiranë dhe nuk është pranuar haptazi në Beograd, është e mundur. Natyrisht tundimi për bashkim mund të jetë i fortë, kur përtej kufirit jeton një popullsi shqiptare etnike që është sa gjysma e vetë popullsisë në Shqipëri. Dhe Tirana e bëri të qartë në një artikull të shprehur me forcë në gazetën “Zëri i Popullit” më 8 prill, gjë që e vuri Jugosllavinë në siklet, se Shqipëria kishte po aq të drejtë sa Jugosllavia apo ndonjë vend tjetër që të mbronte pakicat e veta kombëtare. Për më tepër, ambasadori shqiptar këtu nuk mban të fshehtë pakënaqësinë e vendit të tij në lidhje me kufijtë aktualë me Jugosllavinë. Por, siç kanë theksuar udhëheqës të ndryshëm jugosllavë në ripërtëritjen e shkëmbimeve kritike me Tiranën, stabiliteti në Kosovë është në interes të Shqipërisë po aq sa edhe të Jugosllavisë. Ata mund të kenë shtuar se kjo zbatohej veçanërisht kur Enver Hoxha po i afrohej fundit të mbretërimit të tij, dhe mund të zhvillohej luftë për pushtet. Me të vërtetë, ka shumë spekulime se në mesin e demonstruesve kishte elementë të cilët këtë situatë e kishin në mendje si një motiv për të krijuar shqetësime sot. Ka disa të dhëna për përfshirjen në demonstrata të kosovarëve të kthyer që kanë punuar jashtë vendit të cilët mund të kenë qenë në kontakt me organizata shqiptare emigrantësh që kërkojnë ndryshimin e vetëregjimit në Shqipëri. Raporte mbi protestat e emigrantëve në pjesë të ndryshme të Evropës dhe Shtetet e Bashkuara tregojnë të paktën mbështetje morale për demonstruesit e Kosovës.
10. Ka të ngjarë që këto shkaqe politike janë bërë më të dukshme nga ankesat ekonomike dhe sociale. Me gjithë përpjekjet e konsiderueshme për zhvillimin e Kosovës me ndihma nga Fondi Federal për zonat e pazhvilluara dhe kohët e fundit me investime direkte nga Republikat dhe ndërmarrjet individuale, Krahina ka mbetur ende prapa në çdo aspekt (përveç lindshmërisë fenomenale!). Perspektivat për punësim nuk kanë ndjekur të njëjtin ritëm me aspiratat e një numri tejet të lartë të rinjsh që lënë shkollën apo universitetin, të cilët meqenëse janë arsimuar kryesisht në gjuhën shqipe, nuk kanë të njëjtën lëvizshmëri për të gjetur punë tjetërkund në Jugosllavi. Kështu, popullsia kaloi nga 733,000 veta në vitin 1948 në 1,566,000 veta në vitin 1979, nga të cilët 382,000 ishin në shkollë dhe 47,497 ishin në universitet, ndërkohë që vetëm 168,000 ishin punësuar në sektorin social. Mungesa e punës nuk i ka penguar njerëzit, veçanërisht fshatarët me arsim të ulët, që të vërshojnë në Prishtinë dhe qytete të tjera, të cilat janë shumë të mbushura dhe mezi përballojnë problemet e panumërta sociale.
11. Një tjetër faktor, që po del në dritë, ishte dështimi i udhëheqjes lokale për të dëgjuar paralajmërimet për pakënaqësinë në rritje në mesin e studentëve dhe, natyrisht pas shpërthimit të parë më 11 mars, për të marrë masat e duhura korrigjuese. Kolegu im gjerman më tha se udhëheqësit e lartë të Partisë i folën për këtë z. Willy Brandt gjatë një vizite të fundit në Beograd, duke nënkuptuar se vetë Bakalli, kryetar i Lidhjes së Komunistëve në Kosovë, ishte keqinformuar dhe i kënaqur.

Pasojat

12. Megjithëse ndoshta do të duhet kohë që të shfaqen pasojat e brendshme politike, ka të ngjarë që të ketë ndryshime në udhëheqjen e Kosovës për shkak të trajtimit të dobët të ngjarjeve nga ana e saj. Është pranuar qartazi nga udhëheqja e Partisë se shkaqet shtrihen jo në kërcënimin e jashtëm, por “në vetë dobësitë tona, në zhvillimin e pamjaftueshëm të sistemit socialist të vetëmenaxhimit.” Lidhja e Komunistëve dhe organizata të tjera socialo-politike po analizojnë se si ishte e mundur që ata të jenë zënë në befasi dhe të kenë llogaritur gabim shenjat e para të trazirave politike. Por, cilado qofshin rezultatet e këtyre kërkimeve, konkluzioni i pashmangshëm është se përsëri udhëheqja e Kosovës tregoi shenja paaftësie për të zgjidhur dilemën e vjetër që të përfaqësojë aspiratat kombëtare të Krahinës së saj duke iu përmbajtur vijës së Partisë e cila nuk pranon asnjë ndryshim themelor në statusin e Kosovës.
13. Duke u nisur nga çdo kriter logjik, Kosova brenda kufijve të saj aktualë, duhet të ketë status të barabartë në Jugosllavi me republikat e Malit të Zi, Sllovenisë dhe Maqedonisë, meqenëse popullsia e saj është po aq e madhe dhe etnikisht homogjene sa ç’është secila prej tyre. Por, udhëheqja jugosllave ka refuzuar me vendosmëri që t’i hapte rrugë një logjike të tillë për arsye të brendshme politike dhe të sigurisë. Menjëherë pas Luftës, Partia nuk dëshironte t’i kundërvihej serbëve më tej duke shkëputur Kosovën, meqenëse këta të fundit e kishin “humbur” tashmë Maqedoninë dhe Bosnjën e Hercegovinën nga Serbia e Madhe e paraluftës. Kosova, si zemra e mbretërisë mesjetare serbe e shkatërruar nga turqit në vitin 1389, ka qenë atëherë dhe sot, në gjendje të trazojë ndjenjat e forta në radhët e serbëve. Për më tepër, pas vitit 1948 Shqipëria ka qenë një vend armiqësor dhe Jugosllavia nuk mund të rrezikonte të kishte një Republikë shqiptare më vete në Kosovë e cila mund të tjetërsohej. Duke miratuar një politikë të tillë, Partia ishte e detyruar të ndiqte atë pa kompromis që atëherë, sepse ndryshimi i saj tani do të thoshte hapja e Kutisë së Pandorës me kërkesa të tilla: së pari, nga komunitetet e konsiderueshme shqiptare në Maqedoni dhe Mal të Zi për t’u bashkuar me Republikën e Kosovës; më pas nga Krahina Autonome e Vojvodinës për barazi, gjë që do të shqetësonte serbët si aty dhe në Serbi; dhe, përfundimisht, për rishikimin e kufijve të Republikave për të marrë parasysh dëshirat e pakicave. Siç është shprehur Dolanc, anëtar i Kryesisë së Partisë: “Krijimi i një Republike do të thoshte absolutisht pa dyshim një sulm për integritetin e Jugosllavisë”. Dhe Sekretari i Partisë, Dragosavac, tha pa mëdyshje: “Çështja e Kosovës është zgjidhur, ajo është pjesë integrale e Serbisë dhe Federatës Jugosllave.”
14. Kështu, duket se jemi edhe një herë dëshmitarë të një situate klasike të një force të parezistueshme të nacionalizmit që ndeshet me objektin e patundur të politikës zyrtare. Diçka, diku duhet të japë: problemi i Jugosllavisë duhet të vendosë se çfarë. Në të kaluarën, Jugosllavia ia ka dalë pas çdo shpërthimi të nacionalizmit në Kosovë që të qetësojë situatën duke ofruar lëshime kushtetuese të cilat në tërësinë e tyre i kanë dhënë Kosovës praktikisht statusin e Republikës. Vështirë të kuptohet – siç e pranojnë privatisht vetë udhëheqësit e Partisë – se sa larg ata mund të shkojnë menjëherë pas dhënies së statusit të Republikës. Por, nuk kam dyshim se ekspertët e zgjuar kushtetues të Jugosllavisë do ta rishqyrtojnë problemin.
15. Ndërkohë, një pjesë tjetër e aparatit të Lidhjes së Komunistëve është duke shqyrtuar gabimet që kanë zbuluar këto ngjarje në sistemin e informimit publik. Shtypi, i drejtuar nga disa kryeartikuj sarkastikë në gazetën “Politika”, është i mbushur me kritika për vonesa në sigurimin e informacioneve për atë që ka ndodhur në të vërtetë. Megjithëse sipas standardeve të shtypit të vendeve të tjera komuniste ngjarjet janë dokumentuar mjaft mirë, Kosova, dhe në të vërtetë autoritetet qendrore, ngurronin fillimisht të tregonin ndonjë gjë si ngjarje të plotë. Për shembull, një ditë pas përleshjeve të 1 prillit në Prishtinë, shtypi kishte të nesërmen vetëm një përmbledhje tepër të shkurtër të raporteve. Asnjë televizion nuk u lejua që të pasqyronte ngjarjet direkt. Siç e vunë në dukje shumë njerëz: “Ne jemi informuar më shumë për Brikston se për Kosovën”! Gazeta “Politika” u ankua se bllokimi fillestar dhe kufizimet e mëvonshme nuk ishin zgjedhje e medies. Në qarqet politike po bëhen pyetje për rolin e medies dhe detyrimin e saj për të informuar menjëherë publikun për çështje që kanë interes legjitim, të cilat mund të kenë rëndësi të konsiderueshme për zhvillimet e mëtejshme në Jugosllavi.
16. Nga ana e jashtme, pasoja kryesore politike ishte përkeqësimi i marrëdhënieve ndërmjet Jugosllavisë dhe Shqipërisë pas një përmirësimi të qëndrueshëm gjatë dy viteve të fundit. Udhëheqja jugosllave ishte e kujdesshme në deklaratat e saj publike për të shmangur implikimin e Shqipërisë. Ky qëndrim ndryshoi pas artikullit të udhëheqësit në gazetën “Zëri i Popullit” i datës 8 prill, gjë që u denoncua si ndërhyrje në çështjet e brendshme për t’i ofruar mbështetje nacionalistëve dhe për t’i nxitur ata në revolta të hapura. Megjithatë, është e qartë se Jugosllavia nuk ka dëshirë të reagojë më shumë se kaq. Natyrisht Jugosllavia nuk mund t’i kalojë në heshtje komentet e formuluara me zgjuarsi nga shqiptarët për ngjarjet, por u përpoq t’i përgënjeshtronte akuzat për neglizhencë dhe prapambetje në Kosovë dhe të tregonte vendosmërinë e saj për të trajtuar çdo pretendim ndaj integritetit territorial të saj. Kjo nuk i ka dhënë fund tregtisë së mbarë dhe lidhjeve kulturore ndërmjet dy vendeve, të cilat u ruajtën gjatë gjithë kohës së ngjarjeve, por marrëdhëniet politike kanë të ngjarë të mbeten të ngrira për një periudhe të gjatë në vazhdim.
17. Ndërkohë, autoritetet përleshen me problemet imediate për ndreqjen e situatës. Kështu është vënë re një fillim për përmirësimin e kushteve për studentët në Universitetin e Prishtinës dhe janë marrë masa të tjera afatshkurtra të tilla si ulja e çmimeve të disa produkteve ushqimore bazë. Udhëheqësit politikë nuk janë duke u përqendruar në masat afatgjata. Anëtarët e Lidhjes së Komunistëve i janë kthyer me vendosmëri rregullit dhe organizata të tjera politike dhe shoqërore janë duke marrë masat për të rikthyer linjën zyrtare. Gjatë pesë viteve të ardhshme Kosova do të marrë rreth 20 miliardë £ për zhvillimin e ekonomisë dhe shërbimeve sociale nga Fondi Federal, ku pjesa e saj është rritur nga 30 deri në 40%. Sipas Planit të ri 5-vjeçar, Kosova do të marrë gjithashtu fonde të tjera në një shkallë më të gjerë se kurrë më parë gjë që do të mundësojë një zgjerim të madh në arsim, kulturë dhe shëndetin publik, ngritjen e 40,000 apartamenteve të reja dhe ndërtimin ose zgjerimin e fabrikave industriale, veçanërisht për të shfrytëzuar burimet energjetike dhe pasuritë minerale të Kosovës, duke ofruar kështu më shumë punë dhe një normë rritjeje prej 60% mbi mesataren jugosllave.

Përmbledhje

18. Ngjarjet në Kosovë erdhën si një zgjim i ashpër ndaj udhëheqjes jugosllave në përfundim të vitit të parë të saj pa Titon. Sidoqoftë, këto ngjarje nxorën në pah jo një problem të ri, por një problem endemik, të cilin as vetë Tito nuk kishte mundur ta zgjidhte me gjithë autoritetin dhe karizmin e tij. Po kështu, as udhëheqësit aktualë, siç e pranojnë edhe vetë, nuk mund t’i japin zgjidhje këtij problemi. Por në këtë rast ata treguan, pas befasisë së fillimit, një pjekuri për t’u përshëndetur për mënyrën e përmbajtur dhe pozitive me të cilën e trajtuan situatën. Me një përdorim minimal të forcës, ata vunë me shpejtësi nën kontroll trazirat dhe nuk lejuan që të përfshihej i gjithë populli i Kosovës. Ky qëndrim së bashku me refuzimin e tyre për të pranuar thirrjet për përdorimin e “dorës së fortë” dhe në vend të kësaj, për të vazhduar me rrugën e zgjedhur drejt demokratizimit më të madh, ofrojnë argumente të arsyeshme për të besuar se udhëheqja do të jetë në gjendje që të mbajë Federatën të bashkuar.
19. A ka të ngjarë që ngjarjet në Kosovë të ndikojnë tek ne? Këto ngjarje ndikojnë në masën që autoritetet jugosllave mund të pritet të tregojnë rritje të shqetësimit të tyre në lidhje me unitetin dhe integritetin territorial të tyre, dhe për pasojë një ndjeshmëri më të mprehtë ndaj nacionalizmit si forcë përçarëse, e më në veçanti të shprehur në aktivitetet e emigrantëve apo fqinjëve të tyre. Nga ana jonë, pak gjë mund të bëhet në përmbushjen e kërkesave të jugosllavëve për të përmbajtur emigrantët e tyre armiqësorë dhe nuk kemi ndërmend të përfshihemi në mosmarrëveshjet lokale ballkanike. Por, me deklaratën e saj të vendosur vitin e kaluar mbi vlerën që i japim integritetit territorial dhe pavarësisë së vendit të tyre, Kryeministrja jonë i dha shumë kënaqësi jugosllavëve. Vizita e ardhshme në Londër në qershor e sekretarit të Jashtëm, z. Vrhovec, do të na japë një mundësi tjetër për të riafirmuar këtë mbështetje.
20. Këtë informacion po jua dërgoj përfaqësuesve të Madhërisë së Saj në Uashington, Moskë, Athinë, Sofje, Bukuresht, Budapest, Romë, Bon, Paris, përfaqësuesit të përhershëm të Mbretërisë së Bashkuar në Këshillin e Atlantikut të Veriut dhe Konsullit të Përgjithshëm të Madhërisë së Saj në Zagreb.

Mbetem, Shkëlqesia Juaj,

I Juaji besnikërisht, Bolland

                                                                                  -15-

Konfidenciale

Ambasada britanike                                                                                                                                                                                                                                                                                       Beograd

24 prill 1981

Përmbledhje

                                                                      Kosova

 Vlerësim i mëtejshëm i trazirave më të fundit në Kosovë (paragrafi 1).

Ngjarjet

2. Demonstratat e studentëve filluan në Prishtinë, më 11 mars, si një protestë kundër kushteve të jetesës dhe punës. Ato rifilluan, më 26 mars, por morën ngjyra politike dhe u shtypën me ashpërsi nga forcat e milicisë. Më 1 prill, shpërthyen demonstrata të dhunshme nacionaliste shqiptare nga nxënësit e shkollave dhe studentët të cilat zgjatën për disa ditë duke lënë nëntë persona të vdekur dhe 206 të plagosur (paragrafët 2-6).

Shkaqet

3. Demonstratat u frymëzuan nga nacionalistët shqiptarë dhe pasuan me një sërë përpjekjesh të dhunshme që nga lufta e kosovarëve për të arritur një identitet kombëtar më vete nga Serbia. Nuk ka të dhëna për përfshirje sovjetike apo shqiptare, me gjithë tundimet për këtë të fundit. Ankesat ekonomike dhe shoqërore gjithashtu kanë luajtur rolin e tyre. Udhëheqja nuk arriti të lexonte dhe t’i përgjigjej siç duhet shenjave paralajmëruese (paragrafët 7-11).

Pasojat

4. Mund të ketë ndryshime në udhëheqjen e Kosovës siç analiza nxjerr në pah dobësitë në trajtimin e ngjarjeve. Partia përballet me dilemën e hershme për të pajtuar pretendimin objektivisht të arsyeshëm të Kosovës për statusin e Republikës me kundërshtimet e brendshme politike dhe të sigurisë të perceptuara si parësore. Marrëdhëniet me Shqipërinë u përkeqësuan, por Jugosllavia nuk dëshironte të reagonte më shumë. Menjëherë pas marrjes së masave përmirësuese, autoritetet janë duke u përqendruar tashmë në masat afatgjata politike dhe ekonomike të zhvillimit (paragrafët 12-17).

Përmbledhje

5. Nacionalizmi në Kosovë është një problem endemik të cilin as Tito nuk mundi ta zgjidhte. Pas goditjes së parë, udhëheqësit aktualë treguan pjekuri në trajtimin e këtij problemi. Jugosllavia ka të ngjarë që të rrisë shqetësimin për integritetin e saj territorial. Mbështetja jonë do të mirëpritet (paragrafët 18-19).   (VAZHDON)