Botuar në DITA
Atentati që Vasil Laçi kreu ndaj Viktor Emanuel-it III më 17 maj 1941 në Tiranë, është një prej shenjave të para të fillimit të luftës kundër pushtimit italian në Shqipëri. Ky veprim nuk kishte ndonjë prapaskenë ideologjike dhe nuk ishte planifikuar në grup, por ishte nismë e një personi të vetëm.
Po ashtu, pas këtij akti nuk fshihej ndonjë nostalgji e fshehtë ndaj mbretit Zog – çka artikulohet sot ndonjëherë – dhe nuk mund të konsiderohet si një gjurmë besnikërie ndaj tij dhe monarkisë së rrëzuar nga pushtimi italian.
Ky nuk ishte sulmi i parë që shqiptarët kryenin ndaj drejtuesve të lartë italianë pas pushtimit italian të Shqipërisë, më 7 prill 1939. Ndër të parët që protestuan ndaj pushtimit të Shqipërisë ishin pikërisht studentët ushtarakë dhe oficerët shqiptarë në shkollat ushtarake italiane.
Këtu mund të përmendet togeri shqiptar Shahin Toçi, i cili në maj 1939 ndodhej në një kurs kualifikimi në Romë. Ai jo vetëm që nuk pranoi të betohej para flamurit dhe autoriteteve italiane, por po ashtu organizoi kundërshtimin në masë të këtij veprimi nga studentët dhe oficerët e tjerë shqiptare. Disa ditë më vonë, toger Toçi u gjet i vdekur në dhomë.
Ndoshta rastin më të spikatur në rrethin e këtyre ushtarakëve e përbën atentati i mbetur në tentativë ndaj Mussolini-t, organizuar nga studentët ushtarakë shqiptarë në Akademinë e Xhenios dhe Artilerisë në Torino, nën drejtimin e tiranasit Ismail Karapici.
Siç pohojnë historianët Pëllumb Xhufi dhe Proletar Hasanisi edhe historiani ushtarak italian P. Crociani, kadetët shqiptarë të kësaj akademie, në shenjë proteste ndaj pushtimit italian të Shqipërisë, vendosën të hedhin në erë foltoren ku do të mbante një fjalim Mussolini. Plani u zbulua dhe atentati nuk ndodhi. Karapici u dënua me pesë vjet burg.
Kësisoj mund të themi se, si plumbat mbi Perandorin, ashtu edhe atentati i mbetur në tentativë i Karapicit, ndonëse nuk kanë lidhje me njëra-tjetrën dhe janë të zhvendosura në kohë, kanë si emërues të përbashkët pikërisht mospranimin e pushtimit të huaj dhe po ashtu, janë tregues të qartë të fillimit të rezistencës kundër pushtuesve italianë.
Raporti i Konsullatës së Përgjithshme Gjermane që po sjellim sot, është hartuar në ditën e ekzekutimit të Vasil Laçit. Me cilësinë e dëshmitarit okular të ngjarjes dhe përvojën diplomatike, raporti hedh dritë mbi manipulimin që i bëhet opinionit publik për ngjarjen.
Me ndihmën e bashkëpunëtorëve të tyre shqiptarë, italianët thuajse arritën ta izolonin ngjarjen dhe të pengonin që jehona e atentatit ndaj Viktor Emanuel-it të kalonte kufijtë e Shqipërisë.
Për shembull, gazeta austriake “Weltblatt” e datës 18 maj 1941 njoftonte për vizitën e Viktor Emanuel-it III në Malin e Zi dhe ndonëse theksohej se ai po kthehej nga Shqipëria, nuk thuhej asgjë për atentatin.
Italianët e paraqitën atentatin si një ngjarje tipike shqiptare. Pra, një i pakënaqur me qeverinë e tij, kërkon të marrë hak “shqiptarçe”. Edhe konti Ciano e ilustron me të njëjtat ngjyra ngjarjen në ditarin e tij.
Ai shkruan: […] Një djalë nëntëmbëdhjetvjeçar, një farë Mihailoff, me origjinë greko-maqedonase, qëlloi disa herë gjatë kalimit të veturës Mbretërore. Duket se është fjala për një njeri gjysëm të çekuilibruar, i cili me këtë gjest ka dashur të manifestojë indinjatën e vet, që s’është marrë në konsideratë, si poet, nga autoritetet lokale! Është e kotë të thuhet se vjershat e tij vlejnë shumë më pak nga lirat që ai kishte marrë disa herë si ndihmë […]”.
Ndonëse Gjermania ishte aleate e Italisë, Konsullata e Përgjithshme gjermane në Tiranë nuk ngurron të rrëzojë versionin e ngritur nga italianët për atentatin.
Pavarësisht se, siç ndodh hera-herës rëndom me emrat dhe toponimet e huaja, mbiemri nuk jepet Laçi por Lika, tabloja e plotë nuk le shteg për keqkuptime. Pasi në fillim të raportit jepet versioni italian, më pas bëhet plotësimi i tij.
Në raport hidhet dritë jo vetëm mbi arsyet e atentatit, por po ashtu edhe mbi çastet e fundit të jetës së Vasil Laçit. Thirrjet e tij para litarit janë një tregues i qartë i motiveve të atentatit.
Kjo ngjarje tregon se, vendi po hynte në një fazë të re të luftës dhe pakënaqësia e shqiptarëve ishte rritur. Nuk duhet harruar se në këtë kohë, autoritetet italiane raportonin për sulme të Çetës së Pezës, nën drejtimin e Myslim Pezës, të çetave të Haxhi Lleshit, Baba Faja Martaneshit etj. ndaj ushtrisë italiane.
Në raport hidhet dritë edhe mbi atmosferën e përcjelljes së Perandorit- ose Mbretit siç ai quhet në raport. Nëse në historiografinë komuniste, për të glorifikuar sa më shumë aktin e kryer theksohet se, ceremonia e përcjelljes së Perandorit u krye nën një atmosferë pasigurie e frike, rrethuar kudo me helmeta dhe armë, në raport lexojmë se vetë Perandori kishte urdhëruar mos të merreshin masa të forta ruajtje. Sigurisht që kjo gjë e favorizoi kryerjen e atentatit.
Raporti gjendet në Arkivin e Ministrisë së Punëve të Jashtme në Berlin në Fondin e Konsullatës së Përgjithshme të Tiranës dhe nuk është publikuar më parë. Ai përbën një nga raportet e rralla të hartuar nga diplomatët e huaj në Tiranë për këtë ngjarje, që ne njohim deri tani.
Më poshtë po japim të përkthyer për lexuesit raportin e plotë:
Faksimile e raportit gjerman botuar në DITA
Konsullata e Përgjithshme Gjermane Tiranë, më 27 maj 1941
Nr. 425 / Pol. 6
4 kopje
Përmbajtja: Atentati ndaj Mbretit të Italisë me 17 maj.
Ekzekutimi i atentatorit.
Sekret!
Gazeta vendase “Tomori” e ditës së sotme botoi njoftimin e mëposhtëm, i cili duhet të jetë botuar edhe në shtypin italian:
“Në të gdhirë të ditës së sotme, në oborrin e burgut të Tiranës, sipas vendimit të gjykatës ushtarake të Forcave të Armatosura dhe në bazë të ligjeve shqiptare u ekzekutua dënimi me vdekje i Mihailoff Vasil Laçi, me kombësi greke, i cili më datë 17 të këtij muaji, shtiu disa herë me revolver kundër autokolonës së makinave mbretërore (corteo reale), e cila ishte duke udhëtuar në drejtim të aerodromit. Për fat të mirë, plumbat nuk bënë ndonjë dëm.
Gjatë marrjes në pyetje, si gjatë paraburgimit ashtu edhe në seancën e hapur gjyqësore, Mihailoff Vasil Laçi deklaroi se, ai kishte një urrejtje të brendshme ndaj anëtarëve të qeverisë shqiptare, sepse nuk ishte pritur dhe nuk ishte futur në punë prej tyre.
“Për sqarim të publikut“ gazeta shton edhe të dhënat e mëposhtme: Mihailoff Vasil Laçi kishte shfaqur kahershëm tendenca kriminale. Ende pa mbushur 20 vjeç, ai ishte dënuar me 18 muaj burg për vjedhje. Dënimi duhej të kryhej në një burg në Shqipërinë e Jugut. Kështu që, ai erdhi në Tiranë dhe ishte shërbëtor në një shtëpi private. Për të fituar para, ai i dërgonte instancave shqiptare copëza nga “poezitë” e tij, të cilat natyrisht që nuk u morën në konsideratë. Ato nuk kishin asnjë vlerë letrare dhe gramatikore, meqenë se ai kishte bërë vetëm disa klasë fillore.
Për këtë arsye, ai hartoi një plan kriminal, i cili për fat të mirë nuk pati sukses. Gazeta siguron se, dënimi i dhënë në bazë të ligjeve shqiptare e ka kënaqur plotësisht popullin. Ai e pa që Mihailoff-i u dënua me drejtësi dhe ashpër. Me veprimin e kryer, ai jo vetëm që ishte shndërruar në një kriminel që shkelte ligjin e shkruar por, po ashtu, ai kishte synim që të prishte festën e pastër dhe të përzemërt të popullit në një çast kaq të gëzueshëm për të.
Njoftimi zyrtar dhe komentet e gazetës, lenë në gjysmë hije si veprimin e kryer, ashtu edhe atentatorin dhe motivet e tij.
Në fakt, ngjarja ka ndodhur kështu:
Ndërkohë që Mbreti i Italisë dhe Shqipërisë pas përfundimit të vizitës së tij, më 17 maj, pas orës 2:00, po udhëtonte në drejtim të aerodromit për t’u kthyer përsëri në Itali, pranë aerodromit, një djalë i ri shtiu pesë herë në drejtim të autoveturës ku udhëtonte mbreti së bashku me kryeministrin shqiptar [Shefqet Vërlaci]. Një shqiptar dhe një karabinier iu hodhën atij menjëherë dhe i ulën dorën.
Si pasojë, plumbat e fundit përfunduan në tokë. Një plumb goditi parafangon e majtë dhe një tjetër gomën e parë majtas të autoveturës. Kryeministri shqiptar [Vërlaci] tentoi të ngrihej dhe të hidhej mbi atentatorin, por mbreti e ndaloi. Udhëtimi drejt aerodromit vazhdoi pa ndaluar me gomën e shpuar. Mbreti u nis sipas programit, duke u ndarë me përzemërsi dhe nuk tregoi asnjë shenjë shqetësimi.
Atentatori gjoja ja kishte blerë armën një ushtari italian dezertor. Atentati u bë i mundur sepse, mbreti, kishte dhënë urdhra të qarta per të mos pasur mbrojtje policore dhe ushtarake gjatë gjithë udhëtimit.
Atentatori u arrestua menjëherë. Pas ngjarjes, në gjaknxehtësi e sipër, italianët grisën disa flamuj shqiptarë (në të cilët ishte po ashtu edhe kurora e Savojës dhe sëpata e Liktorit). Në përgjigje [të këtij veprimi] edhe shqiptarët grisën një flamur italian, gjë që shkatoi disa arrestime.
Mëkëmbësia e Përgjithshme tregoi menjëherë tendencën që atentati të mbahej i fshehtë për shtetet e tjera dhe që, në asnjë mënyrë, ngjarja të konsiderohej si një demonstrim anti-italian. Në po të njëtën ditë, përfaqësitë e huaja u lutën që hë për hë, të mos e raportonin ngjarjen.
Në të njëtën kohë, atyre i’u komunikuan rezultatet aktuale të hetimeve për personin, emrin dhe arsyet që ai kishte pasur për të kryer këtë veprim. Këto të dhëna ishin njësoj me ato zyrtare dhe komentet e gazetës. Në ditët në vazhdim pasoi një heshtje varri. Njoftimi i sotëm për publikun është i pari, dhe me shumë mundësi i fundit.
Gjithsesi, ky komunikim ka nevojë të plotësohet si më poshtë:
Njoftimi se, seanca gjyqësore ishte publike është i rremë. Procesi gjyqësor u zhvillua në kushte të rrepta fshehtësie. Asnjë nuk kishte dijeni për datën e zhvillimit të seancës kryesore te gjyqit.
Edhe emri i atentatorit është dhënë gabim.
Konsulli i Përgjithshëm bullgar me të drejtë i këshilloi italianët se “Mihailoff“ është një formë emri bullgar, që nuk përdoret nga shqiptarët ose nga grekët. Atij ju kthye pergjigjia se, atentatori kështu e kishte dhënë emrin dhe po me këtë emër kishte nënshkruar. Të njëjtat të dhëna më erdhën edhe mua, madje pa i kërkuar ato. Në bazë të informacioneve të besueshme, në të vërtetë atentatori quhet “Vasil Mihal Lika“. “Mihal“ quhet babai i tij, por [sipas italianëve] përkon me emrin bullgar Mihailoff.
Termi “di nazionalità greca“ [kombësia greke] është zgjedhur me qëllim. Në një lexim të shpejtë, kjo të bën të mendosh se bëhet fjalë për një nënshtetas grek. Kjo nuk është e vërtetë. Nënshtetësia shqiptare e atentatorit vërtetohet pa vështirësi. Si rrjedhim, “di nazionalità greca” duhet të përkthehet në gjermanisht me “përkatësi kombëtare greke”. Por, është shumë e diskutueshme nëse atentatori ishtë grekofon.
Ai vinte nga zona e bregdetit që ndodhet Porto Edda-s [Sarandës] dhe Himarës; fshati Piqeras, ku atentatori kishte lindur, banohet nga shqiptarë dhe jo nga grekë. Gjuha e tij e nënës ishte në të vërtetë ajo shqipe; sipas gjasave, ai ka folur jo mirë greqisht.
Njoftimi zyrtar nuk e përmend fare Mbretin. Mesa duket, njoftimi synon të krijojë të lexuesi mendimin se, atentatori kishte shënuar mbi ministrat shqiptarë, sepse ai besonte se ata e kishin trajtuar keq. Kësisoj, kjo ngjarje klasifikohet si një çështje e brendshme. Po të njëjtit qëllim i shërben edhe përmendja e qartë e ligjeve shqiptare dhe pjesëmarrja e ministrave shqiptarë në ekzekutim.
Në kundërshtim të gjithë kësaj konstatohet se, nuk u qëllua mbi “corteo reale”-n, por vetëm mbi makinën e Mbretit. Siç tregon një dëshmitar okular i ekzekutimit, pas leximit të vendimit, atentatori e ka kundërshtuar atë me zë të lartë. Ai deklaroi se, kishte qëlluar mbi Mbretin për ta vrarë dhe këtë gjë e kishte theksuar në mënyrë të vazhdueshme gjatë gjithë procesit gjyqësor. Nëse gjatë aksionit do të kishte vrarë edhe kryeministrin shqiptar, po ashtu do të ishte gëzuar edhe për këtë gjë.
Pasi dha këtë deklaratë – sipas raportit të të njëjtin dëshmitar – ai kishte thirrur: “Poshtë Mbreti! Poshtë Duçja! Poshtë Fashizmi! Rroftë Shqipëria e Madhe e lirë!“
Dënimi me vdekje u ekzekutua me varje në litar. Sipas konstatimit të mjekut, atij i doli shpirti 19 minuta pas varjes.
Kërkimet e deritanishme nuk kanë dhënë asnjë të dhënë se, atentatori ishte eksponent i një grupimi politik ose i një organizate të fshehtë. Plumbat e hedhur ishin vepra e pakuptimtë e një personi të vetëm, ndonëse atentatori ishte nën ndikimin e pakënaqësisë së përgjithshme të shqiptarëve kundër italianëve.
Italianët bënë mirë që nuk i lejuan kësaj çështjeje rëndësi të veçantë të jashtme dhe që po ashtu nuk bënë akuza zyrtare kundër shqiptarëve. Kësisoj, ata nuk lejuan që atentatori të shndërrohej në një martir.
Nënshkrimi: Pfeiffer
