Prof. dr. Sabit Syla & Prof. dr. Hamit Kaba: Dokumente britanike për Pranverën Shqiptare ’81

Prof. dr. Sabit Syla & Prof. dr. Hamit Kaba

DOKUMENTE BRITANIKE PER DEMONSTRAT E VITIT 1981 NE KOSOVE

                                                                                   * * *

Dokumentet britanike për Demonstratat e vitit 1981 në Kosovë, sjellin para lexuesit informacione të rëndësishme, për një ngjarje me shumë interes të historisë bashkëkohore të shqiptarëve. Janë afër 300 faqe dokumente të vjela nga Arkivat Britanike në Londër, të natyrës diplomatike, politike, shoqërore, ushtarake etj. Shumica e dokumenteve i përket korrespodencës së Ambasadës së Mbretërisë së Bashkuar në Beograd, me Ministrinë e Jashtme dhe të Komonuelthit (Foreign and Commonwealth Office – FCO) dhe një numër më i kufizuar informacionesh të përcjella nga Konsullata e Përgjithshme Britanike në Zagreb. Dokumentet përfshijnë edhe korrespodencën  diplomatike të ambasadave të Madhërisë së saj, në: Athinë, Ankara, Moskë, Vjenë e deri në Abu Dhabi [Emiratet e Bashkuara Arabe], me Londrën. Pjesa më e rëndësishme e kësaj korrespodence i është bërë e njohur edhe Uashingtonit, me të cilin Londra konsultohej herë pas here dhe, siç dëshmojnë dokumentet, duket se ndanin edhe qëndrime të përbashkëta.

Një vend të konsiderueshëm zënë edhe artikujt e shtypit të vendeve perëndimore. Imazhet e para të qëndrimeve të diplomacive perëndimore ndaj Demonstratave të vitit 1981 në Kosovë, dhe ndaj çështjes shqiptare, u përcollën pikërisht përmes këtyre artikujve. Në të vërtetë, disa prej shkrimeve të shtypit perëndimor dhe sidomos të atij austriak e gjermano-perëndimor shprehnin më qartë përmasat reale të asaj që po ndodhte në Kosovë në pranverën e vitit 1981, të egërsisë me të cilën u soll Jugosllavia ndaj demonstruesve dhe intelektualëve shqiptarë gjatë dhe pas demonstratave. Në ndonjë dokument specifik të këtij botimi do të pranohej e argumentohej juridikisht legjitimiteti dhe drejtësia e kërkesës kyçe “Kosova Republikë”.

Tematika e këtyre dokumenteve është e pasur dhe e larmishme, por, përmbajtja e saj mund të rivijëzohet në disa drejtime, të cilat fokusohen: tek  nacionalizmi i shqiptarëve të ish-Jugosllavisë; tek shkaqet e Demonstratave të mars-prillit të vitit 1981; tek kërkesa kryesore e tyre “Kosova Republikë”; tek roli i Shqipërisë në këto demonstrata dhe tek marrëdhëniet e saj me Jugosllavinë; tek politika zyrtare e Britanisë së Madhe ndaj Jugosllavisë dhe kërkesave të shqiptarëve; tek reagimi i organeve të larta partiake e shtetërore në  Serbi e  Federatë, gjatë dhe pas demonstratave; tek qëndrimet e dyzuara të udhëheqësve shqiptarë në Kosovë; tek analizat interesante për kushtetutshmërinë e kërkesës së demonstruesve “Kosova Republikë”; tek hamendësimet intriguese për vdekjen e papritur të kryeministrit të Shqipërisë, Mehmet Shehu etj.

Hartuesit e dokumentacionit në përgjithësi i gjejnë rrënjët e krizës brenda Jugosllavisë dhe jo jashtë saj, në kundërshtim me përpjekjet e udhëheqësve jugosllavë, që i kërkonin ato jashtë Jugosllavisë, kryesisht tek politika e shtetit shqiptar apo e Bashkimit Sovjetik. “Nacionalizmi në Kosovë, përmendet me të drejtë në një informacion të Ambasadës britanike në Beograd, është një problem endemik, të cilin as Tito nuk mundi ta zgjidhte”. Dokumentacioni hap rrugën për një analizë më realiste e më të plotë të Demonstratave të vitit 1981 në Kosovë.

Politika zyrtare britanike e vitit 1981 ishte për ruajtjen e Jugosllavisë dhe të tërësisë së saj territoriale, ndërsa kërkesa e shqiptarëve “Kosova Republikë” shihej me dyshim dhe rrezikshmëri, sepse pranimi i saj mund t’i hapte rrugë shpërbërjes së Jugosllavisë dhe hapjes së  “Kutisë së Pandorës”. Sidoqoftë, nuk do të mungonin edhe gjykimet dhe zërat e veçantë jashtë kuadrit zyrtar, të cilat e konsideronin të drejtë kërkesën e shqiptarëve për barazi brenda Federatës Jugosllave. Disa artikuj të shtypit të këtyre muajve, ndonëse furnizoheshin me “karburant” nga shtypi dhe autoritetet jugosllave, arritën në konkluzione më të drejta se vetë politikanët e shteteve të tyre, duke pranuar opsionin “Kosova Republikë”, madje edhe shkëputjen e saj nga Jugosllavia, duke sjellë si shembull historinë e disa vendeve evropiane.

Qeveria jugosllave, siç dëshmon dokumentacioni, qëllimisht e keqinterpretonte  kërkesën e demonstruesve për “Kosovën Republikë”, me shkëputjen e saj nga Jugosllavia dhe me ndryshimin e kufijve, duke e ditur se një opsion i tillë, do të prishte ekuilibrat dypolarë dhe do të kundërshtohej nga Perëndimi. Në mënyrë jo korrekte dhe të përsëritur, disa politikanë jugosllavë i referoheshin Aktit Final të Helsinkit, për pandryshueshmërinë e kufijve evropianë të vendosur pas Luftë së Dytë Botërore, duke “harruar” të përmendnin një nga nenet e tij, i cili i hapte rrugë ndryshimit të kufijve në mënyrë paqësore. Sidoqoftë, në rrethanat e “Luftës së Ftohtë” ishte gati e pamundur të “kapërceje gardhin”. Frika dhe paragjykimi për tjetrin ishin të pranishëm kudo. Por, studentët, punëtorët dhe intelektualët e Kosovës nuk kërkuan ndryshimin e kufijve, por barazi me republikat e tjera të ish-Jugosllavisë.

Në ndonjë dokument të këtij vëllimi vihet në dukje një tipar i veçantë i nacionalizmit shqiptar – prirja drejt të drejtave kombëtare dhe jo drejt lirive individuale, sikurse ndodhte në vendet anëtare të KSBE-së, ku bënte pjesë edhe Jugosllavia. Prirja për të drejta dhe liri individuale, ishte karakteristike për vendet ish-komuniste të Evropës Qendrore e Lindore, [ndonëse edhe Jugosllavia kishte problemet e veta], por, tek shqiptarët interesat kombëtare kishin fituar prevalencë mbi liritë dhe të drejtat e njeriut, për kohën kur u hartuan këto dokumente.

Dokumentet nuk i shpëtojnë dot subjektivizmit dhe këndvështrimeve të ndryshme, jo thjesht se ato janë ushqyer nga burime zyrtare jugosllave, por kryesisht për shkak të “doganës” që vë koha. Por, kjo nuk e cenon vlerën e tyre. Publikimi i këtij korpusi dokumentar do ta pasurojë më tej njohjen tonë për Demonstratat e vitit 1981 në Kosovë, do të na ndihmojë të gjykojmë më mirë për historinë e saj, për njerëzit që morën pjesë dhe mbi të gjitha për drejtësinë e kërkesës “Kosova Republikë”. Viti 1981 shënoi një pikë kulmore të kërkesave kombëtare të shqiptarëve, por jo fundin e një rruge të gjatë, e cila do të vazhdonte dhe do të kurorëzohej vetëm në fillim të shekullit të XXI, me shpalljen e shtetit të pavarur të Kosovës.

Shpresojmë dhe besojmë se publikimi i këtij vëllimi origjinal dhe intrigues do të tërheqë vëmendjen e lexuesit të thjeshtë, studiuesve të shkencave shoqërore, e veçanërisht të historianëve. Interesi besojmë se do të jetë i shumëfishtë për njerëzit që bënë historinë në ato vite, të cilët janë ende gjallë. Dokumentacioni është përcjellë sipas kronologjisë së ngjarjeve, pa i cunguar e hequr pjesëza nga trupi i tyre.

                                                     

                              Prof. dr. Sabit Syla & Prof. dr. Hamit Kaba

                                                                             

                                                                                  -71-

Konfidenciale

1. E. Montgomery Esq              Ambasada britanike

EESD                                                                                                                     Beograd

FCO                                                                                                              21 korrik 1981

                                                            Kosova: përgjegjësia politike

I nderuar Alan,

Përmbledhje

1. Drejtimi i trysnisë së krijuar gjatë javëve të fundit ka rezultuar me dorëheqjen e Xhavit Nimanit, kryetar i Kryesisë së Kosovës. Deklarata e dorëheqjes së tij nuk shprehte aspak keqardhje. Priten dorëheqje të tjera, nëse (disi të parakohshme) spekulimet e shtypit janë njëfarë treguesi.

Detaje

2. Botimi më i fundit i gazetës “NIN” përmbante një kryeartikull të titulluar “Dorëheqjet e pritura”. Në fjalitë e para thuhej: “Fundi i kësaj jave ka shënuar në Kosovë dorëheqje të reja të udhëheqësve të lartë të Krahinës… Tashmë kjo pengesë është hequr. Dorëheqjet në një farë mënyre janë ofruar, apo dhënë nën presionin e opinionit publik, megjithëse disi vonë”. Artikulli vazhdonte më tej me një ton morali të lartë mbi papranueshmërinë e spastrimeve që do të preknin vetëm ata të cilët ishin më afër limiteve të situatës ndërsa më të rëndësishmit do të mbeteshin të pacënuar; gjithashtu, artikulli komentonte nevojën për të trajtuar çështjen e rinovimit të gazetës “Obnova”. Kjo tingëllonte e shkëlqyeshme dhe e guximshme në stilin e ri të “NIN”, por kishte diçka qartazi të dyshimtë: asnjë emër nuk përmendej. Kërkuam shtypin e asaj dite, 17 korrik, dhe nuk gjetëm asnjë fjalë për dorëheqjet. Në fund i telefonova autorit të artikullit dhe e pyeta nëse dinte ndonjë gjë që nuk e dinte askush tjetër. Ai e pranoi se dinte, por u shpreh se do të vihej në pozitë të vështirë po të thoshte më shumë, përveç se të konfirmonte se, siç e kishim dëgjuar unë dhe Charles Crawford nga një gazetar dy ditë më parë, bëhej fjalë për emrin e Nimanit. Atë mbrëmje, në lajmet e TV u njoftua dorëheqja e Nimanit, por nuk u përmend asnjë emër tjetër.
3. Në shpjegimin e gjatë për veprimin e tij, Nimani e identifikoi veten me denoncimin zyrtar të kundërrevolucionit, lavdëroi arritjet e Kosovës dhe shprehu optimizmin e tij për të ardhmen. Megjithatë, ai e pranoi se armiku kishte shfrytëzuar disa “mosmarrëveshje” dhe kishte molepsur mendjet e të rinjve me ndjenja të tilla si nacionalizmi, për të cilat mbanin përgjegjësi jo vetëm Lidhja e Komunistëve, por të gjithë “faktorët e tjerë subjektivë”, d.m.th. Lidhja Socialiste, Bashkimi i Rinisë etj. Ai e pranoi se përgjegjësi të veçantë kishin organet politike dhe ato shtetërore të Krahinës. Ai bëri thirrje për marrjen e masave më vendimtare për të eliminuar gabimet dhe dobësitë e LK-së, LSPP-së dhe organeve qeveritare. Më tej, ai ia vuri gjithë fajin Shqipërisë për abuzimin me “vullnetin tonë të mirë, gatishmërinë dhe sinqeritetin” në zhvillimin e marrëdhënieve të fqinjësisë së mirë, megjithëse pati mirësinë të pranonte se “ne nuk ishim vigjilentë sa duhet”. Duke iu kthyer përsëri çështjes së fundmi, ai tha, “duke dashur të jap kontributin tim maksimal në luftën kundër armikut dhe në stabilizimin e situatës në Kosovë nga njëra anë dhe nga ana tjetër për t’i prerë rrugën spekulimeve dhe dezinformimit për mua nga armiku, deri më sot kam vendosur që të mos jap dorëheqjen, për shkak të situatës së vazhdueshme, megjithëse e ndjeja përgjegjësinë time politike personale si kryetar i Kryesisë së Kosovës. Megjithatë, tashmë që përpjekjet ndaj kundërrevolucionit janë thyer dhe situata i është kthyer normalitetit, kam arritur në përfundimin se është koha që të jap dorëheqjen”. Ai vazhdoi më tej duke u zotuar se do të ofronte mbështetjen e tij në luftën kundër armikut.
4. Ashtu si në rastin e dorëheqjeve të mëparshme, Nimani nuk shprehu asnjë fjalë keqardhjeje dhe është e qartë se ai nuk e konsideronte veten fajtor për asgjë që mund ta bënte të ndjehej i turpëruar. Gabimet e panumërta dhe gjerësisht të njohura që kishte bërë administrata e tij, u kaluan në heshtje.
5. Do të jetë me interes të shikojmë se çfarë do të bëhet ne Nimanin tani, veçanërisht nëse do të fillojë ndonjë procedurë ligjore ndaj tij. Bakalli, ish-kryetari i LK-së së Kosovës është falur me një paralajmërim nga Kryesia e LKK-së, se çështja e anëtarësimit të tij të ardhshëm në Komitetin Krahinor të Kosovës do të shqyrtohet në dritën e vetë sjelljes së tij. Ndërkohë, ishte njoftuar më 14 korrik se ai nuk ishte më anëtar i Kryesisë së LKK-së. Kjo vonesë e gjatë ndodhi ndoshta për arsye të kritikës ndaj tij për faktin që ai vazhdonte të paraqitej në mbledhje sikur nuk kishte ndodhur asgjë.
6. Nuk kam mundur t’i shkoj deri në fund historisë së gazetës “NIN” për dorëheqjet. Mund të jetë që në përpjekjen e tyre për të qenë aktualë (gjë që është gjithmonë e vështirë për një gazetë të përjavshme) ata jo vetëm që u nxituan, por gjithashtu pretenduan tepër nga dorëheqja e Nimanit, ose, ata kanë të drejtë dhe akoma më tej, gjë që ende nuk është shpallur, do të vijojnë dorëheqjet. Natyrisht kjo është ajo ç’ka pritet nga shumë njerëz këtu. Më kanë thënë se gazetari në fjalë është në telashe dhe nuk flet.

I Juaji,

Jemy T. J. Clark

Për dijeni: P. Rennie Esq

Departamenti i Kërkimit, FCO

                                                                                 -2-

Konfidenciale

Fm Beograd ZLGR4067 03JUL8                                                                      ENU 015/3

TO EXTOTT GEA                                                                                       23 korrik 1981

                                                                           Situata në Kosovë

     Për momentin situata në vetë krahinën e trazuar të Jugosllavisë, Kosovë, duket se është stabilizuar dhe të paktën nën kontroll të përkohshëm. Debati mbi shkaqet dhe efektet e manifestimit nacionalist tregon shenja të vogla rënieje. Në aspektin e brendshëm, fokusi i vëmendjes publike është zhvendosur në çështjen e përgjegjësisë së shtetit në nivel lokal, krahinor dhe federal si dhe zyrtarët partiakë. Ndërkohë që disa zyrtarë partiakë, duke përfshirë ish udhëheqësin Bakalli kanë dhënë dorëheqjen nën presion, shumë prej atyre të cilët qartazi mbanin përgjegjësi aktive ose pasive pasi kishin lejuar që situata të përkeqësohej siç edhe ndodhi, janë ende në detyrë.

1. Raportimi mbi ngjarjet në Kosovë është bërë kohët e fundit më intensiv dhe i ka dhënë shkas kërkesave, veçanërisht nga gazeta “të frymëzuara” për një politikë më aktive diferencimi midis atyre që shihen si kosovarë të mirë dhe të këqij që në të vërtetë bëjnë thirrje për spastrimin e atyre që shoqërohen me grupe nacionaliste dhe irredentiste shqiptare apo ata që lejuan lulëzimin e tyre. Në masë të madhe ky sinqeritet i informacioneve për Kosovën ka pasur dobi për sa i përket ekspozimit të sjelljes së papërgjegjshme, oportunizmit dhe paaftësisë nga ana e disa udhëheqësve kosovarë. Nga ana tjetër, ndërkohë që deri vonë pjesa më e madhe e kritikës publike drejtohej ndaj qeverisë në nivel federal dhe krahinor për kufizimin e raportimit mbi ngjarjet, sot media, veçanërisht revistat e ilustruara, po kritikohen për sensacionalizmin dhe ekzagjerimin e anës negative të çështjeve. Ende nevojitet vendosja e një ekuilibri në këtë drejtim. Gjithashtu, me mosmarrëveshjet që ekzistojnë midis udhëheqjes së Beogradit dhe asaj të Kosovës në lidhje me ritmin e diferencimit, një gjë e tillë kërkon kohë.
2. Vizita në Kosovë javën e kaluar nga gazetarë, midis të tjerëve, e një korrespondenti lokal të “Reuters” me të cilin biseduam pas kthimit të tij, priret të konfirmojë se duke lënë mënjanë ekzagjerimet rastësore, situata në këtë zonë është shumë e njëjtë me atë që po raportohet në medien jugosllave. Dëmet janë ndrequr dhe me ndihmën e një numri të madh të forcave të sigurisë, është rivendosur rendi. Kinematë dhe stadiumet e sportit kanë mbetur të mbyllura dhe tubimet publike mbikëqyren nga afër nga policia e mirarmatosur dhe e pajisur kundër trazirave. Diplomatëve u kërkohet ende të marrin leje për të vizituar krahinën, por në kontrast me gazetarët (vizitat e të cilëve sidoqoftë janë “të organizuara”) kjo leje jepet vetëm në raste të rralla. Sipas gazetarëve të “Reuters”, të cilët folën me kosovarë të nacionaliteteve të ndryshme, shumica në këtë krahinë duket se janë dakord që qetësia aktuale do të vazhdojë gjatë muajve të verës dhe zyrtarët në krahinë presin që së shpejti të hiqen kufizimet e mbetura. Megjithatë, kosovarët me origjinë shqiptare i përmbahen me vendosmëri qëllimit të statusit të Republikës më vete për Kosovën. Megjithëse kanë provuar përdorimin e dhunës për këtë qëllim, e pranojnë gjerësisht se kjo rrugë është antiproduktive.
3. Në frontin ndërkombëtar, shkëmbimet sarkastike midis Beogradit dhe Tiranës duket se, po humbasin disi nga entuziazmi i mëparshëm, në mos po çojnë në zemërim. Ish-ministri i Jashtëm jugosllav i cili kryeson Këshillin Federal për marrëdhëniet ndërkombëtare, theksoi javën e kaluar në një konferencë për shtyp se ndërkohë që qeveria shqiptare kërkon të ndryshojë kushtetutën e Jugosllavisë dhe qëndron pas terrorizmit në Kosovë “Jugosllavia nuk ka asnjë interes që të prishë bashkëpunimin e saj me Shqipërinë. Përkundrazi, ajo e dëshiron këtë bashkëpunim, por mbi baza reciproke”. Tirana, duke kundërshtuar akuzat se po nxit kauzën e “Shqipërisë së Madhe” në kurriz të Jugosllavisë dhe Greqisë, është përgjigjur me akuzat e saj se pas kësaj “shpikjeje të neveritshme” dhe “urrejtjes së egër ndaj Shqipërisë dhe një vargu shpifjesh aktuale që Jugosllavia po përpiqet të përhapë si mbulim për vetë dështimet e saj dhe shtypjen në Kosovë” fshihen “Serbët e Mëdhenj” të Beogradit dhe policia sekrete jugosllave satanike e ndihmuar nga aleatët klandestinë sovjetikë. Kundërpërgjigja më e fundit e Shqipërisë duket se është drejtuar ndaj ruajtjes së marrëdhënieve të mira me Greqinë po aq sa ndaj provokimit të një përgjigjeje tjetër nga Beogradi. Sidoqoftë presim që loja të vazhdojë për një kohë më të gjatë.

CCC/088 060616Z ZLGR4067

-73-

Airgram

Drejtuar: Departamenti të Shtetit

Për informacion: Ambasadës në Paris

Nga: Ambasada në Beograd

Për ndjekje: ECON, EGEN, YO                                                                    23 korrik 1981

                                              Tema: Aspektet ekonomike të Kosovës

     Kanë kaluar katër muaj që prej shpërthimit të demonstratave në disa qytete të Kosovës këtë pranverë. Të quajtura armiqësore dhe kundërrevolucionare, demonstratat e dhjetëra mijërave studentëve dhe punëtorëve janë përshkruar gjithashtu si trazira nacionaliste shqiptare. Një vëzhgues i jashtëm mund të arrinte në konkluzionin se do të mjaftonte vetëm keq-menaxhimi që të shkaktonte trazirat ose në fund të fundit që çështjet ekonomike të ndërlikonin një situatë të brendshme tashmë të ndezur socio-politike. Edukimi i rinisë së krahinës është drejtuar keq duke i bërë të rinjtë të pakontrollueshëm; kapitali është keqorientuar në një industri të rëndë që kërkon shumë kapital kur krahina kishte nevojë për mijëra punë të nivelit fillestar; gjithashtu një pjesë e vogël e vegjëlisë është ngritur në një nivel më të mirë ekonomik për të shërbyer si shembull joshës. Qeveria jugosllave krijoi menjëherë teori konspirative të bazuara në ndërhyrjen nga jashtë. Qeveria jugosllave ia ngarkoi përgjegjësinë për demonstratat provokimit të jashtëm dhe theksoi se si programet për zhvillimin e brendshëm ekonomik e kanë rritur standardin e jetesës në mënyrë të konsiderueshme që prej Luftës së Dytë Botërore. Sidoqoftë, sot janë më të zakonshme raportet për keqorientimin e qëllimeve të zhvillimit dhe shpenzimin pa hesap të fondeve në projekte sociale që kërkojnë kapital më shumë se në objektet prodhuese. Mbi Republikat jugosllave po ushtrohet më shumë presion federal për të investuar në Kosovë bazuar në premtimet e tyre të mëparshme dhe në përputhje me planet kombëtare. Modeli i zhvillimit të brendshëm në Kosovë, e tërë përpjekja për zhvillim, është orientuar aq keq (pjesa më e madhe nga zyrtarët lokalë) saqë ka dekurajuar firmat në republikat e tjera që të hyjnë në ndërmarrje të përbashkëta.

Kosova ka karakteristika të ngjashme me ato vende që e kanë bërë zhvillimin dhe stabilitetin politik aq të vështirë tjetërkund në Botën e Tretë: dallime të theksuara rajonale, etnike dhe ekonomike të shoqëruara me armiqësi historike; norma e rritjes së popullsisë që ia kalon aftësisë së rajonit për të krijuar vende pune; produktiviteti i ulët i punës, dhe përdorimi joefikas i kapitalit, të gjitha këto kombinohen me një krizë tipike të pritshmërive në rritje. Ndërkohë që është e pasur me minerale, Kosovës i mungojnë fabrikat dhe aftësitë teknike për shfrytëzimin e tyre përtej përpunimit fillestar dhe pjesa më e madhe e vlerës i shtohet republikave të tjera – të cilat më pas marrin fitime të rëndësishme.

Sidoqoftë, Kosova mbetet pjesë përbërëse e një vendi të angazhuar për ta ngritur atë në nivelin e mesatares kombëtare në çdo fushë. Interesat e Jugosllavisë në zhvillimin e Kosovës janë politike dhe ekonomike. Politikisht, zhvillimi i shpejtë është parë si afirmim i parimeve bazë të vendit, si një politikë e barazisë për të gjitha grupet etnike në Jugosllavi dhe, në nivel ndërkombëtar Jugosllavia duhet të tregojë vullnetin për të bërë për pjesën e vet të pazhvilluar po aq sa do të dëshironte që Perëndimi të bënte për Botën e Tretë në përgjithësi. Për më tepër, zhvillimi i Kosovës do të shërbente për zbutjen e tensioneve në një zonë problemesh të irredentizmit dhe minoriteteve rivale etnike që janë probleme tradicionale politike të Ballkanit. Mbi të gjitha, Beogradi kërkon që të mbrojë integritetin e vet territorial dhe unitetin kombëtar kundër irredentizmit shqiptar, të cilin e shikon gjithashtu si një instrument potencial të fuqisë sovjetike. Për shkak të rëndësisë kulturore, historike dhe emocionale të krahinës, problemet e thjeshta në Kosovë bëhen tejet të ndërlikuara. Kosova është zemra e mbretërisë së vjetër të Serbisë, vendi ku Serbia humbi një betejë historike me turqit e cila rezultoi në 500 vjet sundim të huaj. Nga pikëpamja ekonomike, krahina përmban 50% të qymyrit të vendit dhe 60% të plumbit dhe zinkut dhe sasi të konsiderueshme të mineraleve të tjera. Po ashtu, potenciali bujqësor nuk është i parëndësishëm. Sidoqoftë, problemi kombëtar për zhvillimin e Kosovës nuk e mbron nga gabimet e zakonshme zhvillimore dhe as nuk ndalon tendencat e vazhdueshme negative.

Rritja e popullsisë së krahinës, kryesisht rritja shqiptare etnike, duke përjashtuar të gjithë faktorët e tjerë për një moment, është duke prishur në vetvete shumicën e përpjekjeve ambicioze të zhvillimit të shpenzuara deri tani. Norma e rritjes, 2.5 – 2.7% në vit, është karakteristikë e disa prej vendeve të Afrikës dhe Amerikës Latine dhe është në kontrast krejt të kundërt me mesataren vendase prej 86% në vit.

Popullsia prej 1.58 milion, me 77% shqiptarë, përfaqëson 7% të popullsisë së përgjithshme të Jugosllavisë. Deri në vitin 2000 vlerësimet zyrtare tregojnë se Kosova do të përfaqësojë 10% të popullsisë së Jugosllavisë. Para Luftës së Dytë Botërore popullsia ishte pothuajse tërësisht fshatare dhe kishte një strukturë sociale të bazuar në besnikërinë e fortë me familjen dhe udhëheqjen fetare. Kjo tablo ka ndryshuar ngadalë që prej luftës, me gjithë rritjen e vëmendjes ndaj urbanizimit, industrializimit dhe arsimimit. Edhe sot Kosova përfaqëson 4% të territorit kombëtar e megjithatë ka vetëm 2.9% të rrugëve moderne të tij. Kjo pjesë prej 7% e popullsisë jugosllave ka vetëm 2.4% të automobilave, 2.5% të rrugëve dhe televizorëve, dhe vetëm 1.8% të traktorëve të kësaj popullsie.

Punësimi

Në periudhën pas Luftës së Dytë Botërore, në qytete u krijuan vende pune dhe njerëzit vërshuan drejt këtyre mundësive. Popullsia bujqësore, që përbënte 65% në vitin 1961, ka rënë në 36% në vitin 1980. Rezultatet e shpërnguljes janë, numri i madh i papunësisë, zonat urbane të mbingarkuara dhe rritja e varësisë nga punësimi në prodhim. Ndërsa, Kosova ka vetëm 3% të punëtorëve të Jugosllavisë, ajo ka 8% të të papunëve të saj. Ka 5.7 milionë veta të punësuar në “sektorin social” të Jugosllavisë ose 26% e popullsisë së vendit. Në krahasim me këtë, popullsia punonjëse e Kosovës përfaqëson 13% të banorëve të saj.

Meqenëse pjesa më e madhe e vendeve të punës të krahinës janë relativisht të reja, do të ketë një normë të ulët qarkullimi. Punësimi maksimal në vitin 1985 do të përbëhet prej 260,000 vendesh në sektorin e socializuar. Në këtë shifër është përfshirë burokracia e fryrë e vendit. Në nivel kombëtar, 17% e popullsisë është e punësuar në aktivitete jo-ekonomike, organizatat qeveritare, kulturore dhe sociale; 26% të tillë janë të punësuar në Kosovë (madje Serbia, e cila rregullon si burokracinë federale dhe atë republikane, ka vetëm 18%).

Mbi një vlerësim bazuar për frymë, krahina ka arritur 676 dollarë të prodhimit social për frymë (më pak se gjysma e Maqedonisë fqinje (1,616 dollar) dhe Mali i Zi (1,534 dollarë) ku të dyja rastet filluan nga pozita të ngjashme në vitet 1950). (Duhet të përmendet se ndihma e zhvillimit rajonal të këtyre dy republikave filloi në vitet 1950, ndërsa Kosova merrte pak deri në vitet 1960). Numri prej 200,000 personash me fat të punësuar në sektorin e socializuar, kanë një situatë përmirësimi të shpejtë. Shtypi raporton se fitimet e tyre (të papërcaktuara) arrinin deri në 47% në tremujorin e parë të vitit 1981. Shifrat aktuale në dispozicion tregojnë se paga që çojnë në shtëpi në vitin 1981 ka arritur një mesatare mujore prej 230 dollarësh, që është mbi mesataren e Kosovës prej 212 dollarësh për vitin 1980. Mbi bazën e këtyre të dhënave pjesa tjetër e popullsisë ka një mesatare vjetore të të ardhurave për frymë prej vetëm 240 dollarësh. Vetëm 7 nga 22 bashkitë e Kosovës prodhojnë 75% të të ardhurave bruto të Krahinës. Të ardhurat bruto në kapital për Prishtinën, janë 3 herë më shumë se mesatarja e krahinës në tërësi dhe në të njëjtin nivel me mesataren kombëtare.

Të dhënat e mësipërme nuk përfshijnë fitimet nga një punë e dytë; megjithatë në bisedat me të rinjtë studentë dhe punëtorët, njeriu del me idenë se mund të bëhen para përmes iniciativës private. Kjo ndoshta nënkupton punën si punëtor ndërtimi në tregun e lulëzuar të banesave private në Prishtinë, ose si mekanik në garazhin e vet (ndërkohë që pret për një punë zyrtare), ose në një larmi profesionesh të tjera shërbimi.

Në rastin më të mirë, punët “e ligjshme” punësojnë një në tetë persona të popullsisë krahasuar me një në katër të tillë në nivel kombëtar. Ndërkohë që ka një përparim të jashtëzakonshëm krahasuar me periudhat e mëparshme, kjo shifër mbetet totalisht e pamjaftueshme kur krahasohet me kërkesat në rritje. Ajo përfaqëson afërsisht një punë në sektorin e socializuar për familje (madhësia mesatare e familjes në Kosovë është 6.89 anëtarë krahasuar me 3.6 për të gjithë Jugosllavinë).

Nga mesi i korrikut, ishin 72,000 veta, shumica të rinj, të regjistruar pranë zyrave të punësimit si persona që kërkojnë punë. Është një total prej 190,000 të rinjsh midis moshës 14 dhe 20 vjeç të cilët së shpejti do të hyjnë në tregun e punës. Në Universitetin e Prishtinës në kryeqytetin e Krahinës, mbi 57,000 studentë do të diplomohen gjatë katër viteve të ardhshme. Në të vërtetë, gjysma e popullsisë është duke ndjekur një nivel të caktuar shkollimi. Ndërkohë që të rinjtë mund të caktohen në shkollë apo në ushtri, eventualisht ata kanë nevojë për punë.

Arsimi

Programet arsimore janë sinkronizuar dobët me mundësitë reale ekonomike të Krahinës – ose edhe me Jugosllavinë si e tërë. Theksi kryesor i arsimit në Kosovë kanë qenë profesionet zyrtare joteknike dhe artet liberale shqiptare. Pjesa më e madhe e studentëve, meqenëse serbo-kroatishtja nuk kërkohet më, nuk zotërojnë domosdoshmërisht dy gjuhë për të fituar një punë të nivelit profesional jashtë Kosovës.

Universiteti i Prishtinës ka qenë më parë degë e Universitetit të Beogradit. Si një entitet i pavarur, Universiteti i Prishtinës është vetëm 10-vjeçar dhe është planifikuar të sistemojë 1/3 e ngarkesës aktuale të tij prej 47,000 studentësh. Një profesor mund marrë në provim 1,000 deri në 2,000 studentë në çdo periudhë provimi (provimet jepen me gojë dhe me shkrim). Natyrisht, me rritjen e numrit të studentëve çdo provim ka probleme. Disa nga problemet e tjera të Universitetit u paraqitën në një raport të kohëve të fundit në shtyp për një mbledhje paraprake, të mbajtur në Universitetin e Prishtinës për një mbledhje të ardhshme të Komitetit Qendror të Partisë:

Disa probleme janë aktuale … duke përfshirë një staf mësimdhënës të trajnuar jo siç duhet, tekste shkollore të pamjaftueshme, mungesë bashkëveprimi ndërmjet arsimit të lartë dhe nevojave të ekonomisë që rezultoi në vështirësitë për të siguruar vende pune për të diplomuarit. Gjithashtu u theksua se … rinia hyri nën ndikimin e ideve nacionaliste.

Vendimi me qëllimin e mirë për të ngritur një universitet të plotë në Prishtinë nuk solli atë që krahina kishte nevojë. Pothuajse në mënyrë të pashmangshme Universiteti u konstatua se i kushtonte shumë pak kohë aftësive vendimtare të nevojshme për ekonominë e krahinës. Sot, me një numër më të madh studentësh të letërsisë sesa Franca (sipas një zyrtari) studentët nuk kanë ndonjë aftësi të tregtueshme. Duke pasur parasysh tregun e punës, ata po përballen me mosgjetjen e punës, me punë nën nivelin e diplomimit të tyre apo me emigrimin. Që prej demonstratave janë bërë përpjekje për të rishikuar programet arsimore të krahinës. Në përgjithësi, Universiteti i Prishtinës synon të pranojë 19% më pak studentë kur të rihapet krahasuar me vitin 1980. Regjistrimi në kurset e arteve liberale do të bjerë në mënyrë drastike dhe regjistrimet në fakultetet teknike do të rriten. Edhe në këtë mënyrë, studentët nuk kanë shpresë për punësim të përshtatshëm.

Industria

Ndërkohë që eksporton lëndë të parë me vlerë mbi 200 milionë dollarë çdo vit, Kosova sapo është duke filluar që t’i shtojë vlerën produkteve të saj të papërpunuara. Qymyri me cilësi të dobët i krahinës, po shndërrohet në energji elektrike (dhe programi për të dyfishuar kapacitetin, Kosova B, duket se po shkon drejt përfundimit në vitin 1982). Propozimi për t’i shitur energji elektrike një konsorciumi të Evropës Perëndimore duket se është lënë në harresë pasi asgjë nuk është njoftuar që kur një drejtor i lartë shkoi në Evropë për bisedime një vit më parë. Kjo mund të ketë sjellë një lulëzim të madh ekonomik për krahinën. Kompleksi i Trepçës (punëdhënësi më i madh i krahinës) që ka lidhje të ngushta funksionale dhe licencimi me korporatën “Globe Union Battery of Milwaukee” është në krye të nxitjes për të rritur vlerën. Duke bërë punime minerale të plumbit, zinkut, argjendit etj., Trepça prodhon gjithashtu produkte të gatshme të tilla si bateritë me acid plumbi që shiten në të gjithë Evropën. Ajo po kërkon aktivisht të shpërndajë dhe të kërkojë partnerë për të rritur vlerën e argjendit të nxjerrë. Në dallim nga kjo, pjesa më e madhe e verës së prodhuar në Kosovë përpunohet në Slloveni. Partneri investitor slloven merr monedhe të fortë nga eksportet në Evropën Perëndimore dhe e paguan Kosovën në dinarë të dobët.

Sipas planit fillestar pesë-vjeçar për vitet 1981-1985, përpjekjet për zhvillimin e Kosovës duhej të vazhdonin në një shkallë më të madhe se asnjëherë. Pritej që të zgjeroheshin arsimi, kultura, shëndeti publik, ndërtimi i shtëpive si dhe projektet industriale dhe të tjera zhvillimore. Përpjekjet e mëparshme të zhvillimit nuk mund të pengonin zhvillimin në mënyrë më të ngadaltë të Kosovës se pjesa tjetër e Jugosllavisë. Është e dyshimtë nëse intensifikimi i një përpjekjeje të tillë do të mbulonte hendekun e gjerë midis Kosovës dhe pjesës tjetër të Jugosllavisë. Është shtrirë tashmë aftësia e krahinës për të thithur fonde nën strategjinë aktuale të zhvillimit. Ndërkohë që nuk ka dyshim se të gjitha fondet e planifikuara për zhvillimin e Kosovës gjatë periudhës 1981-1985 do të shpenzohen, ka shumë pak gjasa që të përmbushen objektivat e përgjithshme të zhvillimit. Në fakt, ka pasur një raport të anasjelltë midis prioritetit ekonomik dhe investimeve të përfunduara. Aktualisht janë investuar vetëm 70% e fondeve të planifikuara për bujqësinë; janë përdorur vetëm 66% e parave të disponueshme për transportin, industrinë e ndërtimit, tregtinë, hotelet dhe restorantet, turizmin dhe pyjet, ndërkohë që ka përfunduar 92% e programit të planifikuar joekonomik. Këtu përfshihen ndërtesat e zyrave qeveritare, qendrat sportive, ambientet universitare, teatrot etj.

Një nga rezultatet e trazirave të vitit 1981 ishte rishqyrtimi i koncepteve që gjendeshin pas planit të periudhës 1981-1985. “Projekti final” tashmë i përgatitur duhet të ndryshojë në mënyrë thelbësore: Një pjesë e rëndësishme, 50% e fondeve të lira për investim do të investohen në ndërmarrjet e përbashkëta që kërkojnë fuqi punëtore pranë firmave nga republika të tjera (30% nevojitet për projektet në ndërtim dhe 20% janë përcaktuar për të shlyer financimin e mëparshëm). Ka pasur raporte që tregojnë se prodhimi është rritur dhe ka reduktuar mosvajtjen në punë gjatë trazirave dhe pas tyre. Ekzistojnë ndoshta disa operacione të suksesshme ku prodhimi është rritur këtë vit. Në pjesën më të madhe këto raporte janë ekzagjeruar për përdorim të brendshëm, ose tregojnë se njerëzit shkuan në punë që të mos shihen si pjesëmarrës në këtë krizë. Edhe para trazirave, statistikat e tremujorit të parë treguan humbje të përgjithshme të jashtëzakonshme ekonomike në Kosovë. Norma e rritjes industriale ishte 24% nën mesataren kombëtare në vend të treguesit prej 6% që ishte programuar mbi këtë mesatare. Eksportet ranë me 4% në përgjithësi krahasuar me të njëjtën periudhë vitin e kaluar, por pothuajse me 50% krahasuar me vendet me monedhë të fortë. Si rezultat, krahina sot nuk ka monedhë të këmbimit valutor për të blerë mallrat e nevojshme për prodhim të mëtejshëm. Nuk është përmbushur norma e rritjes së synuar prej 5½%, e cila është për të siguruar vendet e punës përmendur më lart; raportet fillestare për periudhën janar-qershor tregojnë për një normë rritjeje prej 4.4%. Trazirat nuk kanë sjellë dobi në përmirësimin e situatës. Shtypi raporton se humbjet financiare të shkaktuara nga vëllimi i ulët i shitjeve nga industria e Kosovës në përgjithësi kanë tejkaluar humbjet për të gjithë vitin 1980. Humbjet industriale të tremujorit të parë kanë arritur në 42.4 milionë dollarë kundrejt shifrës 57 milionë dollarë për të gjithë vitin 1980. Të gjitha këto humbje nevojitet të zëvendësohen, kështu që financimi pasues e rrit barrën e borxhit dhe i pengon firmat që ndonjëherë të rimarrin përfitimet e tyre pa shuar borxhet nga institucionet huadhënëse federative.

Mbi 920 projekte janë në zhvillim e sipër në Kosovë. Jugosllavia ka investuar mbi 2 biliardë dollarë në këtë krahinë që prej vitit 1976, 56% nga fondi federal për zhvillim, dhe do të shpenzojë një shumë tjetër prej 3-5 miliardë dollarësh deri në vitin 1986. Pjesa më e madhe e kësaj shume do të nxirret nga fondi federal. Ndihma ndërkombëtare (kryesisht Banka Botërore) mund të rrisë këtë shifër me një shtesë prej 2 miliardë dollarësh. Fatkeqësisht, pothuajse çdo projekt në Kosovë ofron deri më sot një normë të ulët fitimi. Projektet kanë filluar vitin e kaluar dhe ende të papërfunduara vlerësohen në masën 2 miliardë dollarë. Pjesa më e madhe e investimeve për periudhën 1975-1980 i kaluan disa projekteve të mëdha me kosto të lartë të cilat i kanë shkelur të gjitha afatet e parashikuara ose ndryshe, janë të vonuara. Pjesa më e madhe e fondeve për planin e mëparshëm kaloi në zhvillimin e qymyrit, plumbit, zinkut, nikelit, sistemin në shkallë të gjerë të ujitjes në sektorin bujqësor plus industritë bazë kimike dhe të përpunimit të metalit. Këto janë industri që kërkojnë shuma të mëdha kapitali, kryesisht të ngritura me kosto të lartë, potencial të ulët punësimi dhe gjithashtu potenciale të ulëta fitimi. Shpesh, as stafet menaxheriale dhe as ato teknike nuk janë të mjaftueshme për detyrat e kërkuara. Rezultatet janë produktiviteti i ulët dhe kostot e larta në çdo moment. Raportet e tremujorit të parë tregojnë se 210 organizata pune të Kosovës (të cilat kanë punësuar 42,000 persona) ishin në borxhe. Një gazetë së fundmi ka paraqitur në mënyrë të përmbledhur “arsyet subjektive” në vijim për zhvillimin e ngadaltë të krahinës: shfrytëzimi i pamjaftueshëm i kapaciteteve ekzistuese, dështimet e shpeshta në kapacitete, organizimi i dobët i punës dhe produktiviteti i ulët i punës si dhe gabimet në politikat e investimit. Ndërkohë që shumë nga këto industri bazohen në burime të pasura minerale lokale, një numër i tyre janë ekonomikisht të pajustifikueshme, që nuk bazohen as në aftësitë lokale dhe as në burimet lokale.

Sektori i socializuar i ekonomisë së Kosovës përfaqëson 2.7% të ekonomisë së socializuar të Jugosllavisë, por pjesa tjetër e Jugosllavisë vazhdon të furnizojë Kosovën me pothuaj 4% të kapitalit të investimit të vendit. Kjo situatë do të vazhdojë për arsye sociale-politike, megjithëse norma bruto e fitimit të Kosovës në investimin e sektorit te vet të socializuar përbën normën e dytë më të ulët të vendit në masën 74%. Mali i Zi që ka normën 58% është më keq, por kjo pasqyron vonesat e rindërtimit nga tërmeti dhe një nivel ende të konsiderueshëm dëmesh. Mesatarja e vendit është 92.6%. Përveç humbjeve të drejtpërdrejta për shkak të trazirave prej së paku 2 milionë dollarësh (kompania më e madhe e sigurimeve të krahinës ka kryer 250,000 dollarë të kërkesave), plus kostot e shërbimeve shtesë publike, republika po humbet prej muajsh të ardhurat nga turizmi meqenëse vizitorët e huaj nuk lejohen që të kalojnë aty apo që të vizitojnë vendin. Të paktën një firmë e huaj është vonuar në vajtjen e inxhinierëve të vet aty për të instaluar disa pajisje thelbësore në një fabrikë të madhe. Ministria e Jashtme ka nxjerrë një kërkesë që të gjitha udhëtimet e të huajve në Krahinë duhet të miratohen nga Sekretariati Federal i Punëve të Jashtme (SFPJ), kërkesë e cila është nxjerrë në fillim të trazirave dhe nuk është hequr ende. Ndërprerjet e punëve përbëjnë një tjetër faktor të kushtueshëm që duhet llogaritur kur nxirren të dhënat. Aktualisht të dhënat janë kontradiktore dhe bëjnë që llogaritjet e kostove të përgjithshme të tingëllojnë të pamundura. Është e panevojshme të thuhet që humbjet do të jenë të rënda. Sipas të gjitha gjasave, nuk mund të bëhet asgjë për të shpëtuar të ardhurat e këtij viti për Republikën. Do të duhet të kalojë një periudhë së paku tetor-nëntor para se të vihen në funksion programet e rishikuara për fabrikat, programet e zhvillimit dhe sistemit arsimor. Siç vihet në dukje më lart, po rikonceptohet i gjithë programi i zhvillimit. Republikat e tjera hezitojnë që të përfshijnë veten dhe kompanitë e tyre në Kosovë. Ato kanë marrë tashmë një afat për paraqitjen e propozimeve konkrete për investimet e tyre të premtuara në Kosovë. Edhe nëse ky afat respektohet, hezitimi i përgjithshëm për të zhvilluar projektet do ta bëjë të pamundur një përpjekje të tillë. Monitorimi i vazhdueshëm do të jetë kusht i domosdoshëm për sukses, por deri më sot nuk ka pasur përpjekje për një gjë të tillë në Kosovë.

Benson

                                                                                          -74-

Konfidenciale

1. E. Montgomery Esq Ambasada britanike

Departamenti Sovjetik dhe i Evropës Lindore                                                         Beograd

Zyra e Jashtme dhe e Komonuelthit                                                               28 korrik 1981

I nderuar Alan,

                                                           Kosova: situata e sigurisë

Përmbledhje

1. Ka të dhëna se situata e sigurisë po qetësohet në qytetet kryesore të Kosovës dhe turistët po lejohen që të shkojnë në Kosovë në grupe të organizuara. Por në fshat dhe së fundmi në qytetet e zonave me popullsi shqiptare të Maqedonisë Perëndimore, ka të dhëna për vazhdimin e tensionit dhe incidenteve serioze.

Detaje

2. Bashkangjitur po ju dërgoj një raport të amerikanëve mbi katër dëshmi të drejtpërdrejta për situatën në Kosovë. Dëshmia e parë, e dhënë nga një ushtar i ri i cili kishte shkuar me leje nga njësia e tij jashtë Prishtinës, jep një pamje grafike të vazhdimit të dhunës dhe antagonizmit ndërkomunal. Dëshmia e dytë e dhënë nga një arkeolog serb, i cili kohët e fundit punonte afër Prishtinës, përshkruan padepërtueshmërinë në rrjetin e sigurisë. Gjithashtu, dëshmia e tretë dhe e katërt e dhënë respektivisht nga një student serb dhe një shqiptar, pasqyron atmosferën në Universitetin e Prishtinës.
3. As ne dhe as amerikanët nuk kemi ndonjë provë të fortë për të mbështetur historinë e ushtarit mbi “masakrat” apo vrasjet e përditshme. Me rifillimin e vitit shkollor në universitet në shtator pritet që një numër i konsiderueshëm rekrutësh të kthehen nga shërbimi i tyre ushtarak në Kosovë dhe ky informacion mund të verifikohet. Ndërkohë unë po e raportoj atë vetëm si një të vërtetë të mundshme.
4. Dëshmitë e tjera tingëllojnë të vërteta, me përjashtim të faktit që pikëpamja e arkeologut mbi frymëzimin kryesisht të jashtëm të demonstratave, nuk është mbështetur deri tani me prova të tjera.
5. Raportet e shtypit dhe televizionit mbi vazhdimin e atmosferës së tensionuar në disa pjesë të Kosovës dhe Maqedonisë Perëndimore, janë konfirmuar nga dy zyrtarë të Ambasadës së SHBA-së këtu, të cilët morën leje të shkonin me makinë më 24 korrik nga Maqedonia në Mal të Zi për një punë konsullore përmes një rruge posaçërisht të përcaktuar që nuk lejonte ndalesa natën në Kosovë. Ata dëshmuan në Tetovë mbajtjen në shkallë të gjerë të qeleshes së bardhë kombëtare shqiptare si një demonstrim i qartë i kombësisë. Në qendër të Tetovës të cilën ata e përshkruan si një “kamp i armatosur”, ishin thyer xhamat e Qendrës së Forcave të Armatosura dhe kudo përreth kishte roje të armatosura rëndë, përfshirë praninë e tyre në çati dhe në barrikada. Qyteti patrullohej nga grupe të milicisë së armatosur dhe milicia ishte vendosur në çdo pikë furnizimi me karburant. Kishte pika kontrolli të milicisë në hyrje të Kosovës nga Maqedonia dhe në dalje të Kosovës për në Mal të Zi, por nuk ishin bërë kontrolle në hyrje të qytetit në Ferizaj, Deçan, Pejë ose Gjakovë. Megjithatë, në të gjitha vendet kishte milicë të armatosur që patrullonin. Ata ishin sidomos të dallueshëm në Deçan. Në Ferizaj ata panë milicë të armatosur që udhëtonin në autobusë.
6. Kundrejt kësaj situate, kemi provat e Xhavit Nimanit në fjalimin e dorëheqjes së tij (letra ime e datës 21 korrik jo për të gjithë) se situata ishte qetësuar mjaftueshëm që ai të tërhiqej. Për më tepër, ishte njoftuar më 23 korrik nga Shoqata Turistike e Kosovës se lejoheshin turistët dhe vizitat e organizuara në Kosovë. Që atëherë na është konfirmuar nga Drejtoria Konsullore e Sekretariatit të Huaj se lejohen udhëtimet e organizuara por se kjo përbën të vetmin lehtësim, d.m.th. vizitat nga turistët, biznesmenët dhe diplomantët individualë nuk lejohen përveç se kur jepet leje e mëparshme e veçantë. Për më tepër, shtypi ka raportuar se janë rihapur kinematë dhe teatrot në qytetet kryesore, por se janë ende të ndaluara tubime të mëdha publike, të tilla si ndeshjet e futbollit. Gjithashtu, është njoftuar në shtyp më 27 korrik se në Mitrovicë, skena e trazirave të hershme, ishte propozuar që t’i jepej fund gjendjes së jashtëzakonshme meqenëse aty nuk kishte më “eksese“. Raporti i shtypit iu referua përfundimit të gjendjes së jashtëzakonshme në pesë komuna të tjera (pa emër).

I Juaji,

1. J. Clark

Për dijeni: P. Rennie Esq

Departamenti i Kërkimit

Zyrës së Kancelarit në Uashington

UKDEL NATO

                                                                                     -75-

Konfidenciale

                                                                 Beograd A – 111

         Një ushtar i ri, i cili është kthyer në shtëpi me leje nga njësia e tij aktualisht me detyrë për të ruajtur një objekt të “komunikimeve ushtarake“ rreth 30 km nga Prishtina, solli disa të dhëna interesante mbi situatën e sigurisë në qytet dhe përreth tij si dhe mbi rolin e JNA-së aty. Sipas këtij kontakti, njësia e tij kufitare e ruajtjes ishte transferuar me nxitim me detyrë në Kosovë rreth dy muaj e gjysmë më parë. Njësia ishte vendosur në Varazdin në verilindje të Kroacisë, por në fund të prillit u zhvendos në Rijeka, ku, sipas burimit tonë, njësia mori armë të tjera, uniforma dhe pajisje të tjera si dhe stërvitje të papërcaktuar. Njësia kaloi dy javë në Rijeka, ku menjëherë më pas u transferua direkt në Kosovë. Gjatë dy muajve të ardhshëm njësia i kërkoi ushtarëve që të ruanin objekte të rëndësishme qeveritare të komunikimit (ai tha të tilla si, Radio TV e Prishtinës, zyra postare etj.) në Prishtinë dhe objekte ushtarake jashtë qytetit.

Ushtari i rojës kufitare foli në detaje mbi situatën e fundit dhe aktuale të sigurisë në Prishtinë dhe përreth saj. Ai raportoi se ekziston një tension i tmerrshëm, megjithëse është qetësuar disi gjatë javëve të fundit. Shqiptarët, veçanërisht rinia, janë haptazi armiqësorë ndaj serbëve dhe malazezëve si dhe ndaj anëtarëve të forcave të sigurisë. Armiqësia shqiptare shprehet në mënyra konkrete që përfshijnë të qëlluarit e policëve dhe ushtarëve nga pritat, sulmet individuale ndaj anëtarëve të policisë dhe JNA-së, si dhe gjuajtja me gurë nga grupe të rinjsh, dhe veprime të tjera provokative të tilla si pështymja dhe përdorimi i gjuhës blasfemike. Duke komentuar më tej mbi përdorimin e dhunës, ai pretendoi se deri vetëm pak javë më parë të qëlluarit nga pritat nuk ishte diçka e pazakontë në vetë qytetin e Prishtinës, por se ndërkohë që policia e kishte shtrënguar kontrollin e saj në qytet, të qëlluarit nga pritat pothuajse ishte zhdukur. Gjithsesi, ai shtoi se snajperët kanë mbetur aktivë në fshat dhe përbëjnë një kërcënim të vazhdueshëm për forcat e sigurisë. Ai vetë shprehu shqetësim të konsiderueshëm dhe frikë duke qenë se duhej të kthehej në njësinë e tij pas pak ditësh; ai është veçanërisht nervoz për faktin se i ka mbetur vetëm një muaj për të kryer në shërbimin ushtarak. Kontakti ynë vuri në dukje gjithashtu se trupat që ruajnë ndërtesat dhe objekte të tjera janë sulmuar nga shqiptarët që përdornin thika, veçanërisht natën. Sulme të tilla ndodhin më shpesh në zonat rurale; ai theksoi se detyra e shërbimit gjatë natës është ajo për të cilën trupat e JNA-së kanë realisht frikë.

I pyetur se çfarë kufizimesh kanë ushtarët në lidhje me përdorimin e armëve të zjarrit, i riu i rojës kufitare u shpreh se ai dhe shokët e tij kanë marrë urdhra të rrepta që të shmangin dhe të injorojnë provokimet dhe të mos, e përsëris, të mos përdornin armët e tyre të zjarrit përveçse kur u rrezikohej jeta. I pyetur për viktimat, ushtari i kalorësisë deklaroi se dy të tretat e ushtarëve vriten aktualisht çdo ditë, shumë prej tyre për shkak të snajperëve. Ai deklaroi se janë vrarë një numër ushtarësh nga njësia e tij dhe shtoi se në përgjithësi është pranuar se në Kosovë kanë vdekur rreth 1,000 njerëz që prej shpërthimit për herë të parë të trazirave atje. Në këtë drejtim, ai raportoi se disa milicë shqiptarë i tërhoqën kolegët e tyre serbë në fazat e hershme të trazirave në Kosovë dhe si rezultat i kësaj vdiqën një numër i caktuar nga të dyja palët.

Në lidhje me rolin e JNA, ai tha se – siç raportohet më lart – trupat ushtarake janë përdorur kryesisht për të ruajtur dhe siguruar objekte të rëndësishme civile dhe ushtarake. Policia – nacionale, lokale dhe “speciale” – ka përgjegjësi reale për ruajtjen e rendit publik. Sidoqoftë, ushtria ka një rol shtesë, atë të ndihmës për policinë – dhe ai vuri theksin në “policinë speciale” – në kryerjen e operacioneve kundër nacionalistëve të dyshuar shqiptarë dhe qendrave terroriste. Sapo zgjidhet një objektiv (fshat, lagje qyteti, etj.), trupat e JNA-së përdoren për rrethimin e tij, ku më pas sillet “policia speciale” shpesh me helikopter në zonat rurale. Burimi ynë pretendoi se në disa raste, kur ishte ndeshur në rezistencë të armatosur apo ishin zbuluar arka me armë, “policia speciale” dhe ushtria (duke përdorur tanke) shkatërronte plotësisht zonën e synuar, duke vrarë banorët e saj, përfshirë gratë dhe fëmijët. Ai pretendoi se disa fshatra shqiptare ishin rrafshuar përtokë në këtë mënyrë megjithëse e pranoi që personalisht nuk kishte marrë pjesë në operacione të tilla.

Sipas këtij burimi, një numër ushtarësh me origjinë shqiptare janë anëtarë të kësaj njësie. Ato kanë mbetur në njësi dhe kanë qenë burimi i “problemeve” për të cilat ushtari i ri refuzoi të fliste. Megjithatë, ai tregoi se në një rast një ushtar shqiptar i kishte thënë (burimit tonë) se po ruante “një plumb për të”. Ushtari i ri vlerësoi se janë rreth 600,000 trupa shtesë të JNA-së si dhe rreth 3,000 trupa kombëtare dhe të “policisë speciale” të caktuara aktualisht me detyrë për Kosovën.

Një arkeolog serb vizitor. Kemi folur gjithashtu me një arkeolog të ri serb i cili kaloi qershorin në Kosovë duke punuar në një “gërmim” afër Manastirit të Graçanicës, rreth 15 km në jug të Prishtinës. Burimi raportoi se situata në atë zonë dhe në vetë qytetin e Prishtinës (ku ai kaloi dy fundjava me miqtë) është “shumë e tensionuar”. Policia e armatosur e ndarë në grupe prej dy dhe tre vetash patrullon rrugët e Prishtinës dhe fshatin me shumicë serbe afër Manastirit të Graçanicës. Policia – nacionale, lokale dhe “speciale” – është “kudo”, theksoi ai. Si në Prishtinë dhe në fshat ata nuk hezitojnë të shpërndajnë qoftë edhe tubimet më të vogla të shqiptarëve. Ai vuri në dukje se në ruajtjen e rendit publik policia nuk është dalluar për kortezi dhe mirësjellje.

Gjatë qëndrimit të tij në Kosovë, të gjitha vendet e tubimeve publike ishin të mbyllura. Kështu, ai vuri në dukje se nuk kishe çfarë të bëje në Prishtinë përveç se të vizitoje miqtë në apartamentet e tyre dhe të pije e bisedoje me ta. Nuk ishte e sigurt që të qëndroje në rrugët e Prishtinës në mbrëmje dhe për këtë ai nuk lejohej të lëvizte në zonën midis Manastirit dhe fshatit afër pa një eskortë të armatosur në çdo moment të ditës dhe natës. Vetë Manastiri, meqenëse ishte zonë arkeologjike, ruhej gjatë gjithë kohës nga një njësi e vogël e JNA-së që kishte ngritur kampin ushtarak aty pranë. Në lidhje me forcat ushtarake, arkeologu vuri në dukje se pa shumë qarkullim të forcave ushtarake në rrugë dhe një numër të madh automjetesh të blinduara në Prishtinë dhe përreth saj. Sidoqoftë, përshtypja e tij e përgjithshme ishte se forcave ushtarake u ishte caktuar një rol “rezervë”. Ai nuk i ka parë trupat e JNA-së që të kryenin realisht funksione të policisë me përjashtim të plotësimit të stafit në bllokimet e rrugëve. Shumica e trupave ushtarake që ai pa ishte vendosur në periferi të Prishtinës dhe vende të tjera të banuara.

Ne kishim folur me këtë burim përpara nisjes së tij për Kosovë, periudhë në të cilën ai shprehu pikëpamjen se trazirat ishin lokale për nga origjina. Megjithatë, qëndrimi i tij për një muaj ndryshoi plotësisht pikëpamjen e tij. Bazuar në biseda që pati me miqtë në Prishtinë dhe kosovarë të tjerë, ai tani beson me vendosmëri se trazirat janë kryesisht rezultat i frymëzimit të jashtëm. Ai pretendon se ka prova të pakundërshtueshme se demonstratat dhe rezistenca e mëvonshme në përpjekjet për të qetësuar Kosovën ishin të mirorganizuara, të koordinuara dhe të planifikuara që më parë. Ai është personalisht i bindur – siç janë mesa duket miqtë dhe të njohurit e tij në Kosovë – se trazirat janë frymëzuar, mbështetur dhe mbase edhe organizuar nga vetë Shqipëria. Si një njeri i mirarsimuar, meditues i cili mund të përshkruhet më mirë si një person me pikëpamje të moderuara sociale dhe demokratike, i interesuar thellësisht në të kaluarën dhe i cili është në heshtje por thellësisht kritik ndaj sistemit aktual, udhëheqjes së tij e madje Titos, arkeologu flet sot për Kosovën me emocion të madh dhe si një nacionalist i rilindur serb.

Një studente shqiptare nga Prishtina.

Kohët e fundit kemi pasur gjithashtu një bisedë të shkurtër me një vajzë të re shqiptare (studente e vitit të tretë në Universitet) e cila vizitonte Beogradin. Ajo është studente në Fakultetin e Gjuhës dhe Letërsisë Angleze në Universitetin e Prishtinës ku babai i saj është profesor në Fakultetin e Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe (ai paguhet 16,000 dinarë në muaj, që është afërsisht dyfishi i mesatares së vendit dhe një pagë e shkëlqyer sipas standardeve të Beogradit). Ky burim hezitoi të fliste për problemin e Kosovës, duke preferuar që të fliste për situatën e saj. Ajo theksoi se kishte kaluar të gjitha testet e “besnikërisë”, duke insistuar në të njëjtën kohë se nuk, e përsëris, nuk është anëtare e LKJ-së. Sidoqoftë, ajo na tregoi se ka një tension të konsiderueshëm në Universitet dhe në vetë qytetin e Prishtinës dhe se policia po bën – sipas mendimit të saj – një hetim të plotë të rrëmujave në Universitet. Në këtë drejtim, ajo tha se çdo student i cili “dyshohet” ose ndryshe konsiderohet “i pabesueshëm”, arrestohet dhe merret në pyetje. Një gjë e tillë nuk ka ndodhur në rastin e saj dhe ajo është lejuar që të japë provimet në qershor megjithëse theksoi se të tjerët nuk u lejuan. Ajo nënkuptoi se ata që nuk ishin lejuar të jepnin provimet nuk do të lejoheshin të riktheheshin në fakultetet e tyre kur Universiteti të rihapej në shtator. Gjithashtu, ajo shtoi se kishte përshtypjen se nuk ishte vendosur ende nëse mësimi dhe leksionet do të mbaheshin në shtator dhe tetor, megjithëse ajo ishte e sigurt se provimet do të jepeshin si zakonisht në atë kohë.

Një studente serbe nga Prishtina. Përfundimisht, një vajzë e re serbe e cila sapo ishte diplomuar nga shkolla e mesme në Prishtinë dhe prindërit dhe mësuesit e së cilës janë prej një kohe të gjatë banorë të këtij qyteti, diskutoi me ne situatën e përgjithshme të kohëve të fundit. Ajo e përshkroi Prishtinën gjatë tre muajve të fundit si shumë të tensionuar dhe të pakëndshme. Ajo kishte pasur në plan të qëndronte në Prishtinë dhe të ndiqte universitetin aty, por trazirat e fundit e kishin nxitur që të largohej. Ajo është në Beograd për t’u regjistruar në universitet këtu, dhe nuk ka në plan të kthehet në Kosovë përgjithmonë. Demonstratat dhe “provokimet” të ndërmarra vazhdimisht nga shqiptarët, veçanërisht të rinjtë e moshës së shkollës së mesme dhe të rinjtë, e shqetësonin atë. Në këtë drejtim, ajo vuri në dukje se prej vitesh kishte dëgjuar prindërit e saj që flisnin me shumë neveri për trazirat e vitit 1968, ngjarje të cilat ajo tha se nuk mund t’i besonte deri kur ajo vetë të ishte personalisht dëshmitare e ngjarjeve që po ndodhnin në Prishtinë që në mars. Në përfundim, ajo vërejti se forcat e policisë dhe ato ushtarake kishin qenë shumë të kufizuara në trajtimin e tyre ndaj shqiptarëve, ku në shumicën e rasteve refuzonin që të ngacmoheshin nga sjellje provokative, duke përfshirë edhe disa raste të gjuajtjes me gurë.

Benson

                                                                                         -76-

Për përdorim të kufizuar

J C R Gray Esq                                                                                       Ambasada britanike

Departamenti Sovjetik dhe i Evropës Lindore                                                         Beograd                           

Zyra e Jashtme dhe e Komonuelthit                                                              28 korrik 1981

 

I nderuar Charles,

                                       Kosova: emigrimi i serbëve dhe malazezëve

Përmbledhje

1. Në nivel zyrtar, është rritur shqetësimi për emigrimin e serbëve dhe malazezëve nga Kosova dhe për këtë është ngritur një komision hetimor. Megjithatë, deri tani nuk është bërë pothuajse asnjë progres në analizimin e shkaqeve të këtij emigrimi e aq më pak në marrjen e masave për ta parandaluar atë. Implikimet e ndryshimeve të shpejta demografike në Kosovë dhe përreth saj mbeten shqetësuese.

Detaje

2. Në letrën time për ju të datës 17 qershor përshkruhet shqetësimi zyrtar për shkallën e emigrimit të serbëve dhe malazezëve nga Kosova. Më 14 korrik, Kuvendi i Kosovës caktoi një Komision prej 16 anëtarësh për të hetuar sa më shpejt shkaqet e kësaj lëvizjeje dhe për t‘i raportuar ato. Gazeta “Politika” e datës 27 dhe 28 korrik kishte dy ngjarje ku përshkruheshin vështirësitë që po kalon Komisioni në ndjekjen e këtij ekzaminimi.
3. Problemi i përgjithshëm i emigrimit nuk është nënvlerësuar nga autoritetet e Kosovës. Në mbledhjen e Komisionit më 24 korrik, Dushan Ristiç, kryetar i Kuvendit të Kosovës, tha se “emigrimi i serbëve dhe malazezëve nga Kosova përfaqëson një prej çështjeve më të rënda politike që kemi ndeshur në ndërtimin e shoqërisë sonë vetëmenaxhuese socialiste”. Sidoqoftë, duket se që prej demonstratave të marsit dhe prillit është rritur numri i njerëzve që aplikojnë për dokumentacionin e rregullt në pritje për t’u larguar nga Krahina; vetëm në Prishtinë dhe Mitrovicë rreth 800 njerëz ishin aktualisht në procesin e largimit dhe 300 ishin larguar realisht nga Mitrovica që prej demonstratave, por nuk dihej vendndodhja e tyre. Megjithatë, siç e bëjnë të qartë raportet e gazetës “Politika” përpjekjet për të zbuluar shtrirjen e përgjithshme të emigrimit dhe për të identifikuar shkaqet e “presionit” deri tani kanë qenë tepër të pasuksesshme. Të gjitha komunitetet lokale dhe organizatat bazë të punës në Kosovë, është kërkuar që të raportojnë deri më 15 korrik se kur dhe pse personat kanë emigruar, por edhe dy javë pas afatit të dhënë duket se nuk është bërë asnjë raport i vetëm. Pjesa më e madhe (por jo të gjitha) e komunave kanë ngritur së paku komitete për të shqyrtuar problemin dhe për të studiuar kërkesat e reja për emigrim.
4. Gjithsesi, siç edhe demonstruan disa nga diskutimet e Komisionit më 27 korrik, do të jetë shumë e vështirë në mos e pamundur që Komisioni të vlerësojë tablonë e përgjithshme në lidhje me emigrimin. U zbulua se 2,750 njerëz ishin larguar nga Ferizaj gjatë dekadës së fundit, por që nuk ishin përcaktuar arsyet e tyre. 600 njerëz ishin larguar nga Suhareka por (supozohej si e pamundur) asnjë prej tyre nuk e kishte bërë këtë për shkak të presionit. U paraqitën analiza të tjera lokale. Megjithatë, raporti i gazetës “Politika” e bëri të qartë se informacionet e përftuara deri tani ishin të fragmentuara dhe jo të besueshme. Një gjë e tillë nuk është shumë e çuditshme, duke marrë parasysh mungesën e prakticitetit në ndjekjen dhe marrjen në pyetje të njerëzve që ishin larguar nga Krahina dhe hezitimin e kuptueshëm të disa prej atyre që ishin në proces largimi për të bërë akuza të cilat mund të merreshin si “nacionaliste”. Për më tepër, siç citohej në ekstraktin e marrë nga “NIN” (shkresa ime e referuar), “presioni” mund të marrë një larmi formash delikate ose jo aq delikate; kështu, mundësitë që Komisioni të jetë në gjendje të përpilojë analiza të hollësishme janë, për të mos thënë aspak, të pakta. Me gjithë vërejtjen e Husein Prekazit, kryetar i Komisionit, se nuk duhet nxituar në përgatitjen e konstatimeve pasi shkaqet ishin komplekse dhe spekulimi për këtë “çështje delikate” kërkonte përgjigje të kujdesshme, vetë Kuvendi i Kosovës duhet të shqyrtojë problemin e emigrimit në tetor dhe të ofrojë “një përgjigje të plotë”.
5. Rastësisht, në diskutimet e raportuara disa folës tërhoqën vëmendjen në efektet e dëmshme që sjell për ekonominë e Kosovës emigrimi i teknikëve dhe punëtorëve të kualifikuar. Punëtorët serbë që aplikonin për vende pune ishin refuzuar vetëm për arsye gjuhësore. Largimi i ekspertëve dhe teknikëve është përshkruar si një “humbje e pariparueshme”.

Komente

6. Edhe nëse eventualisht përcaktohet se pas shumë shkaqeve të emigrimit të serbëve dhe malazezëve nga Kosova është “presioni”, nuk mund të bëhet shumë në klimën aktuale politike në këtë Krahinë për të ndaluar largime të tjera ose në të vërtetë, për të ndryshuar trendin. Praktikisht, do të ishte shumë e zorshme që njerëzit të parandalohen fizikisht për të mos u larguar nëse jeta për ta është bërë e patolerueshme në Kosovë; megjithatë deri tani nuk ka pasur sugjerime të ndjeshme për trajtimin e akteve të shumta të vogla të vandalizmit apo kërcënimeve anonime që mesa duket vazhdojnë (shpesh të kryera nga fëmijët). Ndërkohë, ndryshimet thelbësore demografike po vazhdojnë me ritme të shpejta. Siç përmendet në letrën time për ju, dërguar javën e kaluar, mbi ngjarjet nacionaliste në Maqedoni (paragrafi 2), kohët e fundit ka pasur një lëvizje të konsiderueshme të shqiptarëve nga Kosova për në krahinën e Tetovës. Deri kur të marrim statistika më të plota të popullsisë nga Censusi, nuk mund të dallojmë se deri në çfarë mase kanë qenë të ngjashme ndryshimet gjetkë në Maqedoninë Perëndimore dhe Serbinë Jugore, por është e sigurt të supozojmë se balanca e popullsisë në këto pjesë të Jugosllavisë po zhvendoset mjaft shpejt për shkak të normave të ndryshme të lindjes dhe lëvizjes reale të popullsisë. Kushdo do të pyeste nëse rregullimet aktuale kushtetuese do të jenë në gjendje që t’i qëndrojnë tensioneve afatgjata që këto zhvillime paralajmërojnë.

I Juaji,
C. G. Crawford

                                                                                            -77-

Për përdorim të kufizuar

J C R Gray Esq                                                                                     Ambasada britanike

Departamenti Sovjetik dhe i Evropës Lindore                                                       Beograd

Zyra e Jashtme dhe e Komonuelthit                                                             28 korrik 1981

I nderuar Charles,

                                                     Kosova: Universiteti i Prishtinës

Përmbledhje

1. Autoritetet e Universitetit të Prishtinës kanë trajtuar gjatë dy muajve të fundit shumë probleme aty. Janë mbajtur mbledhje të shumta në mes fakulteteve dhe disa profesorë janë pushuar. Janë identifikuar praktika të mësimdhënies rastësore. Është ndërprerë bashkëpunimi me Universitetin e Tiranës. Komunitetet lokale janë bërë përgjegjëse për studentët e tyre. Gjithashtu, janë përmirësuar objektet e studentëve. Rifillimi i studimit në tetor do të jetë një test i rëndësishëm për kontrollin e përgjithshëm të autoriteteve në Kosovë.

Detaje

2. Në letrën time për ju të datës 10 qershor (paragrafët 4-8), është identifikuar shtrirja e vështirësive me të cilat përballet Universiteti gjigant në Prishtinë dhe më pas kam raportuar emërimin e rektorit të ri (letra ime për ju e datës 15 korrik, paragrafi 6). Gjatë qershorit dhe korrikut autoritetet krahinore dhe të Universitetit janë marrë shumë me identifikimin e abuzimeve dhe përgatitjet për vitin e ri shkollor; gjithashtu, në një konferencë për shtyp më 27 korrik Rektori i ri, dr. Minir Dushi, vlerësoi progresin e bërë deri tani (përmbledhja ime ndalet në raportet e gazetës së sotme “Politika” dhe “Borba”).

Praktikat e dobëta të mësimdhënies dhe përjashtimet nga LKK-ja.

3. Dr. Dushi raportoi se aktiviteti politik i kohëve të fundit në Universitetin e Prishtinës ka qenë “i gjallë”, me mbledhje pothuajse të përditshme në të gjitha fakultetet e ndryshme për të trajtuar problemet individuale në lidhje me çështje të tilla si politika e kuadrove, bashkëpunimi me Universitetin e Tiranës, bursat dhe tekstet shkollore. Është zbuluar një shumëllojshmëri e praktikave të këqija të mësimdhënies; në veçanti, lektorët as që janë shqetësuar për t’u paraqitur në leksione dhe në vend të tyre kanë dhënë periudha përsëritjeje. Një gjë e tillë nuk do të ndodhë në të ardhmen. Akoma më keq, disa lektorë kanë ofruar ide nacionaliste në klasat e tyre (për të mos përmendur “historicizmin dhe romanticizmin kombëtar”) dhe në këtë drejtim dy profesorë janë pushuar dhe përjashtuar nga LKK-ja, ndërkohë që është përjashtuar gjithashtu edhe sekretari lokal i LK-së së Organizatës së Rinisë. Aktualisht është vënë në dispozicion një shifër e saktë e popullsisë së studentëve (letra ime e datës 10 qershor, paragrafi 5): 28,608 studentë ishin regjistruar aktualisht në nivelet e ulëta apo të larta (siç do të kujtoni, vlerësimet e mëparshme të popullsisë së përgjithshme studentore ishin shumë më të larta – kjo shifër e re mund të heqë studentët me kohë të pjesshme).
4. Më 24 qershor gazeta “Politika” ka raportuar diskutimet e Këshillit të Universitetit, të datës 23, qershor ku u zbulua se gjatë vitit të fundit ishin larguar nga universiteti 64 mësues dhe asistentë serbë dhe malazezë (nga stafi i përgjithshëm mësimdhënës prej rreth 1,000 të tillë), megjithëse ishte pohuar se asnjë prej tyre nuk ishte larguar për shkak të “presionit”. Gjithashtu, ishin punësuar lektorë të pakualifikuar. Është rekomanduar që vendet e stafit mësimdhënës të shpalleshin në shtypin kombëtar në vend që të paraqiteshin vetëm në Kosovë. Ndërkohë që thuhej se dr. Dushi nuk i ka diskutuar këto pika, ai tha se ishte mjaft e vështirë për të plotësuar vendet e ofruara për studentët për vitin e ardhshëm akademik. Kishte kërkesa veçanërisht të ulëta në lidhje me mësimet e ofruara në gjuhën serbo-kroate për një sërë lëndësh; gjithsesi, “raundi” i dytë i procesit të regjistrimit pritej që të jepte rezultate shumë më të mira në këtë drejtim.

Bashkëpunimi me Universitetin e Tiranës

5. Gjatë javëve të fundit gazeta “Politika” kishte një numër të madh artikujsh në lidhje me bashkëpunimin kulturor me Tiranën, normalisht me të dhëna sipas të cilave vërshimi i “bashkëpunimit” nga Shqipëria në Jugosllavi ishte në mënyrë të konsiderueshme më i madh se vërshimi në drejtim të kundërt, dhe më 24 korrik gazeta “Politika” raportoi një mbledhje të Këshillit të përbashkët të universiteteve jugosllave në të cilën Universiteti i Prishtinës u kritikua ashpër sepse lejoi zhvillimin e një marrëdhënieje të njëanshme të papranueshme me Universitetin e Tiranës. Në konferencën e tij për shtyp, dr. Dushi njoftoi se ishte pezulluar bashkëpunimi me Universitetin e Tiranës deri kur të krijoheshin kushte të reja.

Përgjegjësia e autoriteteve lokale

6. Siç është raportuar (në letrën time të datës 10 qershor, paragrafi 8), autoritetet lokale janë bërë përgjegjëse për kontrollin e studentëve në krahinën e tyre. Konferenca për shtyp e dr. Dushit zbuloi se ishin dërguar pranë autoriteteve lokale listat e studentëve që ishin akuzuar për kontrollin e sjelljes së studentëve të tyre në demonstrata. Disa komunitete e kishin bërë këtë detyrë me zell, por të tjerat jo. Në një mënyrë a në një tjetër “studentët e kësaj vjeshte të cilët janë të papërshtatshëm moralisht dhe politikisht, nuk do të lejohen të studiojnë. Universiteti ka hartuar kritere të reja për regjistrimin, bursat dhe akomodimin në konvikte. Çdo komunitet do të verifikojë përshtatshmërinë e studentëve të vet”. Gjithashtu, në një mbledhje të Komitetit Krahinor të LKK-së më 25 korrik, u deklarua se “ishin vënë në zbatim shumë forma të ndryshme të punës ideologjiko-politike që përfshinin nxënësit, studentët, prindërit dhe mësuesit” si një kontribut për një vit të ri të suksesshëm akademik.

Kushtet e jetesës së studentëve

7. Në përfundim, dr. Dushi raportoi se janë marrë masa të ndryshme për përmirësimin e kushteve të jetesës në Universitet. Kishte përfunduar një konvikt i ri për 1,500 studentë dhe konviktet e tjera ishin rinovuar, ishte vënë në efiçencë një radio stacion dhe ishte rritur numri i pajisjeve të shërbimit në mensën e studentëve. Mbetet për t’u parë nëse këto përmirësime do të lehtësojnë mjaftueshëm presionin në fakultetet e Universitetit, veçanërisht në konviktet e mbushura me studentë.

Komente

8. Nga Beogradi nuk është e lehtë të vlerësohen këto lëvizje që po bëjnë autoritetet e Universitetit për të kapërcyer shpërdorimet e përhapura administrative dhe akademike që janë zhvilluar gjatë viteve 1970. Padyshim do të duhet shumë kohë për të çrrënjosur të gjitha ekseset nacionaliste në një institucion kaq të madh në të cilin, padyshim vazhdojnë rivalitetet gjuhësore dhe kulturore; gjithashtu niveli i bashkëpunimit me përpjekjet “për të diferencuar” dhe promovuar vetëkritikën e rëndësishme ndryshon sipas fakulteteve. Gjithsesi, përmbajtja (dhe toni) e raporteve të shtypit sugjerojnë se rektori i ri po fillon të bëjë përparime dhe se janë në proces përgatitje të shumta me qëllim që rikthimi i studentëve në tetor të mos çojë në trazira të tjera. Meqenëse këto përgatitje përfshijnë jo vetëm Universitetin, por edhe zinxhirin e komandës së Partisë dhe Qeverisë deri në nivel lokal, shtrirja e suksesit të tyre do të na ndihmojë për të vlerësuar se si ka vijuar reagimi i përgjithshëm i autoriteteve të Kosovës ndaj trazirave të marsit dhe prillit.

 

I Juaji,
C. G. Crawford

                                                                                     -78-

Konfidenciale

J C R Gray Esq                                                                                   Ambasada britanike

Departamenti Sovjetik dhe i Evropës Lindore                                                     Beograd

Zyra e Jashtme dhe e Komonuelthit                                                            31 korrik 1981

I nderuari Charles,

                                                           Kosova: situata e sigurisë

 Në letrën time të datës 28 korrik për Alan Montgomery kam përmendur se Ambasada amerikane këtu ka arritur të rregullojë që dy nga nëpunësit e saj konsullorë të kalojnë në Kosovë përmes rrugës nga Maqedonia për në Mal të Zi. Amerikanët më kanë vënë në dispozicion një kopje të raportit të këtyre dy nëpunësve (përshkruar në raport si “Nëpunës i Ambasadës – Emboffs”). Raporti është tejet i gjatë dhe nuk ndryshon pothuaj aspak nga përmbledhja e shkurtër që kam bërë në letrën e përmendur më lart. Sidoqoftë, po ju dërgoj një kopje bashkangjitur kësaj letre në mënyrë që të merrni një tablo të plotë të situatës.

I Juaji,

1. J. Clark

Raport i nëpunësve të Ambasadës – Emboffs

2. Përmbledhje/koment i datës 24 korrik; dy punonjës të Ambasadës amerikane bënë vizitën e tyre të parë në Kosovë që prej trazirave të pranverës aty, duke kaluar në Kosovë me makinë personale nga Maqedonia për në Mal të Zi me miratimin e qeverisë. Kalimi ndodhi pa vështirësi dhe nëpunësit e ambasadës ndaluan për një kohë të shkurtër në Prizren, Deçan dhe Pejë. Duket se tani po lejohen kalimet për qëllime turistike: jeta në zonat rurale dukej normale; qytetet ishin të mbushura me aktivitete; megjithatë, prezenca e policisë ishte e madhe, veçanërisht në Ferizaj dhe në Manastirin e vjetër serb të Deçanit. Forcat ushtarake ishin më pak të dukshme. Gjatë vizitave të shkurtra në Tetovë, një qytet i Maqedonisë në kufi me Kosovën, nëpunësit e Ambasadës vunë re tension të konsiderueshëm duke përfshirë shenja të mundshme të trazirave të fundit si dhe një prezencë të madhe të policisë speciale dhe trupave ushtarake.
3. Përshtypja mbizotëruese e nëpunësve të Ambasadës për Kosovën – mbi bazën e pranueshme sipërfaqësore të kalimit të shpejtë me automobil – është ajo e një vendi të pushtuar. Megjithëse qytetet e Kosovës që duket se gëlojnë nga jeta dhe biznesi janë përsëri në rrëmujë, të habit prezenca e policisë – në rrugët që çojnë në qendrat kryesore, në rrugë, në bashkitë e mëdha dhe qendrat e komunikimit, në monumentet kulturore dhe në transportin publik. Kjo prezencë flet qartë për situatën atje. Mbetet për t’u parë se sa do të vazhdojë kjo situatë më gjatë. Fundi i përmbledhjes dhe komentit.
4. Nëpunësit e Ambasadës kaluan Kosovën me automjet personal, më 24 korrik, ku kërkesa e tyre për të kaluar ishte pranuar nga qeveria më 21 korrik (telegrami i referuar). Kalimi u bë nga Shkupi, Maqedonia për në Bijelo Polie, Mali i Zi përmes Kaçanikut, Ferizaj, Suharekë, Prizren, Gjakovë, Deçan dhe Pejë. Punonjësit e Ambasadës ndeshën në një postbllok të policisë 8 km në veri të Shkupit para se të hynin në Kosovë. Policia rrugore jugosllave kontrolloi të gjitha automjetet që hynin dhe dilnin. Pas paraqitjes së dokumenteve të SFPJ-së që autorizonin kalimin, policia i lejonte nëpunësit e Ambasadës që të vazhdonin rrugën. Policia ishte jashtëzakonisht e sjellshme. Vlen të përmendet se nuk kishte prezencë ushtarake në këtë pikë apo pika kontrolli që kontrollonin hyrjen në Kosovë nga Mali i Zi që ndodhet 5 km në jug të Bijelo Polie (në Mal të Zi). Policia në këto pika kontrolli mbante vetëm armë brezi. Megjithatë, nëpunësit e Ambasadës vunë re se forca të policisë speciale të armatosura me armë automatik ishin vendosur në pikat e rrugëve që çonin në kalimin e komuniteteve më të mëdha, d.m.th. Ferizaj, Prizren, Suharekë etj., megjithëse këto forca policie nuk u panë se ndalonin qarkullimin. Organet e sigurisë jugosllave u dukën të qetë për udhëtimin e nëpunësve të Ambasadës. Nuk u vu re ndonjë mbikëqyrje e tyre, me gjithë kalimin nëpër disa zona – të tilla si Ferizaj – e cila sipas raportimit të shtypit jugosllav, shfaq ende probleme.
5. Aktualisht duket se po lejohet kalimi për qëllime turistike pa shoqërues në Kosovë, pa lejen e policisë (udhëtimet zyrtare ende kërkojnë leje). Siç raportohet në telegramin e referuar, më 23 korrik u njoftua se tashmë lejohet “turizmi i organizuar” (d.m.th. turnetë) për në Kosovë. Gjatë kalimit të tyre gjashtorësh, nëpunësit e Ambasadës vunë re se rreth 100 makina të huaja – afërsisht 70% e tyre ishin të Gjermanisë Perëndimore. Shumë prej tyre, ndoshta një e treta, duket se i përkisnin punëtorëve sezonalë (gastarbeiters) që ktheheshin nga punët verore për në Kosovë. Në lidhje me udhëtimet turistike, drejtori i qendrës kulturore amerikane në Shkup, shprehet se është në dijeni të faktit që disa turistë amerikanë kanë kaluar Kosovën gjatë dy javëve të fundit dhe që një grup amerikan i valles popullore ka marrë lejen për të udhëtuar nga Kosova për në Mal të Zi, më 18 korrik. Përpara se të bëhej udhëtimi duheshin marrë dokumentet përkatëse nga policia. Nëpunësit e Ambasadës pyetën gjithashtu në agjencinë e udhëtimit në Titograd, më 26 korrik, për mundësinë e një udhëtimi të huaj turistik për në Kosovë. Atyre iu tha se turistët e huaj lejoheshin aktualisht të kalonin në Kosovë duke përfshirë rrugën përmes Prishtinës për në Maqedoni dhe se kjo mund të realizohej pa marrë më përpara “dozvola” (leje) nga policia.
6. Kosova rurale. Fshati i parë nga rruga jep përshtypjen se jeta është relativisht normale aty. Nëpunësit e Ambasadës panë shumë njerëz që punonin në fusha dhe kujdeseshin për kafshët e fermave. Disa kultura janë duke u korrur. Fshatrat janë plot jetë; në disa prej tyre, tregjet fshatare ishin të mbushura me banorë lokalë dhe prezenca e forcave të sigurisë përfaqësohej zakonisht vetëm nga një polic. Në fshatrat shqiptare, u vu re se policët ishin shqiptarë.
7. Aktiviteti ekonomik. Edhe qytetet në të cilët kaluan punonjësit e Ambasadës dukej se kishin shumë gjallëri. Restorantet, kafenetë dhe mëngjesoret ishin të hapura në çdo lokal, përfshirë Ferizaj. Për shembull, nëpunësit e Ambasadës hëngrën drekën në një lokal të vogël në Prizren dhe kaluan pranë disa lokaleve të tjera të cilat po ashtu zhvillonin biznes aktiv. Bisedat me vendasit në Prizren dhe Pejë treguan se kinematë ishin hapur përsëri. Po kështu, ndërmarrjet e mëdha industriale dukeshin se funksionin dhe nëpunësit e Ambasadës vunë re vazhdimin e ndërtimit të disa komplekseve shumë të mëdha industriale, veçanërisht afër Suharekës.
8. Situata e sigurisë. Në përgjithësi ka një prezencë të shumtë të policisë në këtë pjesë të Kosovës megjithëse madhësia e saj ndryshon nga njëri vend në tjetrin. Për shembull, në Ferizaj policia speciale e armatosur me armë të tipit AR kontrollon hyrjen për në qytet dhe patrullon rrugët e qytetit në grupe që përbëhen prej dy dhe tre vetash. Në mënyrë të ngjashme policia speciale e armatosur me armë të tipit AR apo mitralozë, ruan zyrën postare të qytetit, stacionin e energjisë elektrike dhe një institucion të paidentifikuar në qendër të qytetit. Në periferi të qytetit, ndërtesa e re e bashkisë është rrethuar nga tela me gjemba dhe shihen bunkerë të ndërtuar prej thasësh me rërë. Ushtarët e JNA-së që mbajnë helmeta dhe armë të tipit AR ruajnë sigurinë e kësaj ndërtese. Përveç kësaj, nëpunësit e Ambasadës panë një transportues të blinduar që dallohej nga ngjyrat e policisë speciale dhe disa kamionë të mëdhenj ushtarakë të parkuar në kompleksin e ndërtesës.
9. Në përgjithësi, nëpunësit e Ambasadës dalluan një model të aktivitetit të policisë: policia speciale që mbante armë të tipit AR ishte vendosur në ruajtje të zyrave postare, ndërtesave të qeverisë bashkiake, stacioneve të energjisë elektrike, stacioneve hekurudhore dhe të autobusëve dhe ndonjëherë të ndërmarrjeve industriale (nëpunësit e Ambasadës vunë re masa të ngjashme sigurie në Mal të Zi, Ivangrad dhe Rozhajë). Gjithashtu, në komunitetet më të mëdha policia speciale dhe lokale patrullonte rrugët në grupe prej dy vetash. Në Pejë, disa mbanin mitralozë; në vendet e tjera të vizituara, nëpunësit e Ambasadës vunë re se si policia lokale dhe ajo speciale mbanin vetëm armë brezi dhe shkopinj. Në Prizren milicia lokale që mbante vetëm armë brezi patrullonte shumë rrugët me automjete dhe në këmbë. Aty, dukej se milicia kontrollonte gjithashtu edhe vendet e tubimeve publike: ndërkohë që nëpunësit e Ambasadës hëngrën drekë në një lokal të vogël, një milic hyri dhe kontrolloi nga afër të pranishmit në mëngjesore. Por në shumë fshatra, veçanërisht në ato që dukeshin se ishin shqiptare, shpesh policia nuk ishte e dukshme. Megjithatë, në fshat nëpunësit e Ambasadës panë policë që hipnin në autobusët lokalë dhe autobusët ndërmjet qyteteve, veçanërisht në rrugën midis Ferizaj dhe Prizrenit.
10. Policia speciale është vënë gjithashtu për të ruajtur monumentet kulturore. Në Manastirin serb të Deçanit që është në gjysmë të rrugës midis Prizrenit dhe Pejës, ishin në shërbim forca të policisë speciale që mbanin mitralozë. Përveç kësaj, nëpunësit e Ambasadës vunë re ushtarë të JNA-së, të armatosur rëndë me veshje lufte që patrullonin rrugën pranë këtij Manastiri (i cili është afër kufirit me Shqipërinë). Ndërkohë që nëpunësit e Ambasadës vizituan Manastirin, një grup prej gjashtë ushtarësh të armatosur rëndë dhe me helmeta kaluan në zonën përreth Manastirit. Në të kundërt, në Patriarkanën e vjetër Ortodokse Serbe në Pejë, patrullonin vetëm policë të forcave speciale të armatosur rëndë dhe nuk shihej asnjë ushtarak.
11. Prania ushtarake. Në pjesën jugore dhe perëndimore të Kosovës ka prezencë ushtarake, por kjo prezencë nuk duket se është aq e madhe. Nëpunësit e Ambasadës panë një automjet ushtarak të rastit në rrugë, një autokolonë të vogël që përbëhej ndoshta nga një njësi komunikimesh midis Suharekës dhe Ferizaj dhe disa grupe ushtarësh të paarmatosur që shëtisnin në Prizren dhe Pejë. Garnizonet ushtarake në këto qytete duket se ishin relativisht të boshatisura. Në këtë drejtim, një maqedonas nga Bitola i tha nëpunësve të Ambasadës se njësia e djalit të tij, e cila ishte transferuar nga Bitola në Prizren menjëherë pas shpërthimit të trazirave aty, ishte zhvendosur më pas në Prishtinë dy muaj më parë.
12. Duke gjykuar nga prezenca e ushtrisë në Deçan, JNA-ja kishte një rol sigurie në këtë pjesë të Kosovës. Sidoqoftë, në përgjithësi duket se forcat e policisë speciale dhe lokale janë përgjegjëse për ruajtjen e rendit publik, veçanërisht në qytete ku ushtria mesa duket do të vihet në dispozicion për të ofruar çdo lloj mbështetjeje që mund të jetë e nevojshme si dhe për të garantuar sigurinë e monumenteve kulturore të rëndësishme serbe dhe ndoshta për të patrulluar fshatin.
13. Maqedonia. Duket se ka tension në rritje midis shqiptarëve dhe maqedonasve në zonën e Tetovës dhe Shkupit. Nëpunësit e Ambasadës kaluan më 22 dhe 23 korrik në Maqedoninë perëndimore dhe vunë re armiqësi të konsiderueshme kundër shqiptarëve në mesin e një numri të madh maqedonasish që ata takuan: nga një person i kontaktuar, atyre iu tha se “nëse ata (shqiptarët) duan luftën, ne do t’ua japim”. Një person tjetër u tha se “e vetmja gjë e mirë e krijuar nga shqiptarët është marka Skënderbeg”. Për më tepër, duket se policia maqedonase po merr masa të forta për të prapësuar aktivizmin shqiptar dhe për të kontrolluar lëvizjen e shqiptarëve me qëllimin e qartë për të kufizuar “nacionalizmin dhe irredentizmin shqiptar” në këtë pjesë të Maqedonisë, veçanërisht në Tetovë. Në Shkup, një e njohur studente australiane e cila ka shumë lidhje me komunitetin lokal shqiptar tha se kishte parë mbrëmjeve shtimin e kontrolleve të identifikimit nga ana e policisë në Shkup me synimin për të zbuluar shqiptarët jorezidentë. Ajo gjithashtu u tregoi nëpunësve të Ambasadës se kishte qenë personalisht dëshmitare kur shqiptarët i kishin ulur nga autobusët që udhëtonin për në Maqedoninë Lindore. Të njohurit shqiptarë të nëpunësve të Ambasadës hezitonin të diskutonin mbi situatën e tyre në Shkup, por treguan se shqiptarët ishin më mirë ekonomikisht tani në Kosovë sesa në kryeqytetin e Maqedonisë.
14. Qyteti i Tetovës, në veriperëndim të Shkupit dhe afër Kosovës, dukej veçanërisht i tensionuar. Tetova është një qytet ku më së shumti mbizotërojnë shqiptarët; ky fakt u bë tejet i qartë për nëpunësit e Ambasadës kur kaluan aty më 22 dhe 23 korrik, pasi në asnjë moment gjatë kalimit të tyre në Kosovë ata nuk vunë re kaq shumë njerëz të të gjitha moshave që mbanin qeleshe të bardhë e cila ishte bërë mënyra kryesore që meshkujt shqiptarë të manifestonin kombësinë e tyre nga njëra anë, dhe nga ana tjetër ishte bërë burim provokimi për nacionalistët serbë dhe maqedonas. Prezenca e policisë në Tetovë ishte e ngjashme me atë të vënë re në qytetet e Kosovës, pra shumë e madhe. Për më tepër, kur nëpunësit e Ambasadës kaluan përmes Tetovës gjatë mbrëmjes së datës 23 korrik, ata dalluan ushtarë të armatosur rëndë me veshje lufte të cilët ruanin (duke përfshirë disa të vendosur në çatinë e ndërtesës) klubin e ushtrisë në qendër të qytetit në dukje të posa fortifikuar (me thasë me rërë); përveç kësaj, nëpunësit e Ambasadës vunë re se pjesa më e madhe e xhamave të klubit ishin thyer, gjë që tregonte se aty kishin ndodhur trazira. Në përfundim, gjatë largimit nga Tetova atë mbrëmje, nëpunësit e Ambasadës ndeshën një pikë kontrolli të milicisë që ishte pikërisht jashtë qytetit në rrugën për në Shkup. Një ditë më parë aty kishte pasur një pikë kontrolli midis dy qyteteve. Policia i kontrolloi të gjithë njerëzit që qarkullonin në të dyja drejtimet, por i lejoi nëpunësit e Ambasadës që të kalonin pasi u panë dokumentet e tyre diplomatike. Koment: treguesit e jashtëm të tensionit në Tetovë sugjerojnë se ekziston mundësia që aty të ketë trazira të tjera të cilat në fakt mund të provokohen nga masat e ashpra të sigurisë të miratuara nga autoritetet maqedonase, të shoqëruara me një valë të madhe të nacionalizmit maqedonas.

Benson

-79-

Vetëm për përdorim zyrtar

Raport analize i FBIS

5 gusht 1981

Zhvendosja e ekuilibrit etnik të Kosovës: Kërcënim i mundshëm për stabilitetin e Jugosllavisë

Hyrje

Aftësia e Jugosllavisë për të ruajtur paqen në mes grupeve të saj të ndryshme etnike është ballafaquar me një test në Kosovë, njëra prej dy “krahinave autonome” në Republikën jugore të Serbisë. Anëtarë të komunitetit shqiptar në krahinë u hodhën në demonstrata në mars dhe prill, duke kërkuar shkëputjen e Kosovës nga Serbia dhe ngritjen e saj në statusin e Republikës. Autoritetet jugosllave hodhën poshtë menjëherë kërkesat e demonstruesve, shtypën trazirat dhe filluan spastrimin e nacionalistëve shqiptarë. Situata në këtë krahinë disa muaj më vonë ka mbetur shqetësuese, dhe nacionalizmi shqiptar vazhdon të kërkojë mbrojtjen e të drejtave të veta sipas rastit.

Shkaku kryesor i tensionit më të fundit ka qenë epërsia gjithnjë në rritje e shumicës myslimane shqiptare në lidhje me pakicat sllave serbe dhe malazeze në këtë krahinë. Kjo mungesë e ekuilibrit etnik është acaruar në vitet e fundit nga shkalla e lartë e lindshmërisë së shqiptarëve dhe emigrimi i serbëve dhe malazezëve nga krahina – një lëvizje që u përshpejtua pas dëbimit në vitin 1966 të shefit serb të sigurisë, Aleksandër Rankoviq, i cili përfaqësonte vijën e ashpër të Titos. Emigrimi, një temë që prej vitesh ka qenë e ndaluar për diskutim publik në Jugosllavi, është ushqyer nga shqetësimet serbe se vazhdimi i zhvendosjes demografike në favor të shqiptarëve të Kosovës, do të dobësojë edhe më shumë qëndrimin e serbëve në rajon. Shqetësimet e Serbisë duket se janë nxitur nga Shqipëria fqinje, e cila mbështeste haptazi kërkesat e demonstruesve.

Këmbëngulja e Serbisë për të mbajtur Kosovën si Krahinë mund të bëhet e pabazë nëse vazhdon zhvendosja demografike. Vazhdimi i statusit të krahinës ka të ngjarë që të provokojë pakënaqësi të reja dhe trazira në radhët e shqiptarëve të Kosovës. Megjithatë, humbja e Kosovës për Serbinë mund të ketë pasoja negative me ndikim të gjerë për ekuilibrin delikat etnik të Jugosllavisë. Ajo mund të nxisë serbët që të kërkojnë status më të lartë në Republika të tilla, si në Kroacia dhe Bosnje-Hercegovina, ku bashkëjetojnë popullsi të mëdha serbe me grupe të tjera etnike, dhe përfundimisht mund të shkatërrojë politikën e tolerancës dhe barazisë etnike që e ka mbajtur Jugosllavinë të bashkuar deri më sot.

Ky raport shqyrton evoluimin e statusit aktual të çështjes demografike të pasqyruar në medien jugosllave. Diskutimi publik i kësaj çështjeje tregon se presioni nga serbët në vetë Serbinë dhe në Kosovë ka sjellë lëvizjet e para për të trajtuar çështjen e emigrimit, por se natyra e rrënjosur thellë e problemit dhe hezitimi në radhët e zyrtarëve shqiptarë të Kosovës sjell perspektivën që, në rastin më të mirë, zgjidhja të jetë e pasigurt.

                                                                                         -80-

Vetëm për përdorim zyrtar

Raport analize i FBIS

5 gusht 1981

Zhvendosja e ekuilibrit etnik të Kosovës: Kërcënim i mundshëm për stabilitetin e Jugosllavisë

Rezultatet e Censusit te vitit 1981

Nga rezultatet paraprake të censusit të viti 1981, të publikuar në maj në medien jugosllave janë konfirmuar treguesit se balanca etnike e Krahinës së Kosovës është zhvendosur gjithnjë e më shumë në favor të shumicës shqiptare. Censusi tregon se popullsia etnike shqiptare në Kosovë është rritur më shumë se 300,000 që prej vitit 1971, duke shkuar nga 916,168 në 1,227,427. Ky fakt përfaqëson një normë vjetore të rritjes prej 3% – një nga më të lartat në Evropë – dhe një rritje të pjesës së shqiptarëve në popullsinë e krahinës nga 73.7% në 77.5%. Gjatë së njëjtës periudhë, numri i popullsisë etnike serbe ra më shumë se 18,000 nga 228,264 (18.4%) në 209,792 (13.2%). Popullsia malazeze e krahinës, etnikisht e ngjashme me atë serbe, ra gjithashtu, nga 31,555 (2.5%) në 26,875 (1.7%). Kështu, Kosova humbi më shumë se 23,000 serbë dhe malazezë (rënie prej 10%) gjatë dekadës së fundit për shkak të vdekjeve dhe emigrimit.

Ndërkohë që statistikat jugosllave të kombësisë kanë qenë shpesh të debatueshme dhe shifrat e censusit më të fundit nuk përbëjnë përjashtim – për shembull, gazeta e Tiranës “BASHKIMI” ka parashikuar më 10 prill se shqiptarët mund të jenë paraqitur në numër më të vogël se ç’ishin në të vërtetë ndërsa e përditshmja e Shkupit “NOVA MAKEDONIJA” më 15 qershor tha se ata mund të jenë paraqitur në numër më të madh – të dhënat mbi vazhdimin e emigrimit të serbëve dhe malazezëve janë pranuar gjerësisht, veçanërisht në radhët e këtyre dy grupimeve. Gazeta e Kosovës në gjuhën serbo-kroate “JEDINSTVO”, në një artikull të raportuar nga agjencia jugosllave e lajmeve “Tanjug”, më 23 qershor, tha se popullsia serbe dhe malazeze e Bashkisë së Podujevës në verilindje të Kosovës ka rënë rreth tre të katërtat që prej vitit 1961, nga afërsisht 10,000 në 2,860. Po kështu, një raport i Radio Beogradit i datës 25 korrik citonte një zyrtar nga Kosova, i cili tha se kanë emigruar “fshatrat të tërë” me serbë dhe malazezë. Pretendime të tjera serbe dhe malazeze mbi shtrirjen e emigrimit kanë qenë edhe më gjithëpërfshirëse. Në një fjalim përpara Kuvendit jugosllav më 9 qershor, zyrtari malazez Batriq Jovanoviq citoi ekspertët serbë, të cilët pretendonin se Kosova kishte humbur rreth 40% të malazezëve dhe 20 deri në 30% të serbëve të saj gjatë 15 vjetëve që prej largimit të shefit të sigurisë Rankoviq.

Shqetësimi i Republikës Serbe

Zyrtarët serbë kanë shprehur shqetësimin e tyre në rritje mbi zhvendosjen e ekuilibrit etnik të krahinës. Kryeredaktori i Radio Beogradit, Milutin Milenkoviq, theu heshtjen e gjatë publike të Jugosllavisë për çështjen e emigrimit në një koment në radio më 21 prill, ku shprehu shqetësimin për eksodin dhe bëri thirrje që të merren masa për të siguruar se të gjithë jugosllavët mund “të jetojnë dhe punojnë të patrazuar dhe në paqe në çdo pjesë të vendit”. Që atëherë, zyrtarë të lartë të Republikës serbe, së bashku me komentatorë të medies së Beogradit, i kanë bërë presion udhëheqjes së Kosovës për të frenuar presionet nacionaliste shqiptare që fajësohen për emigrimin.

Komenti më i besueshëm serb për çështjen e emigrimit është bërë në një Plenum të Partisë serbe më 6 maj, i mbajtur një ditë pasi Plenumi i Kosovës kishte përjashtuar Kryetarin prej shumë kohësh të Partisë së krahinës dhe kishte transmetuar përhapjen e ndarjeve mbi nacionalizmin shqiptar. Udhëheqësi i Partisë serbe, Tihomit Vllaskaliq, duke folur për emigrimin e jo-shqiptarëve që prej trazirave, u bëri thirrje komunistëve etnikë shqiptarë në Kosovë që të tregonin “saktësi të plotë” për këtë çështje dhe të demonstronin “të njëjtën vendosmëri” kundër nacionalizmit shqiptar që Partia serbe kishte treguar në të kaluarën kundër nacionalizmit serb. Udhëheqësi i njohur serb, Dragoslav Markoviq, ishte më shumë polemizues, duke akuzuar se zyrtarët e Kosovës kishin “fshehur” çështjen e emigrimit dhe duke paralajmëruar se do të ishte “shumë e rrezikshme” nëse emigrimi do të vazhdonte. Sekretari i Partisë serbe, Spiro Galoviq, po ashtu paralajmëroi se vazhdimi i largimit së serbëve dhe malazezëve në fund të fundit do të ishte i dëmshëm për vetë interesat e shqiptarëve etnikë.

Deklaratat vijuese publike të bëra nga zyrtarët serbë dhe komentuesit e medies kanë vazhduar presionin ndaj udhëheqjes së Kosovës. Në një mbledhje të Kuvendit serb më 11 qershor, një zyrtar akuzoi se sistemi penal i Kosovës diskriminonte jo-shqiptarët; një tjetër u ankua se fluksi i kohëve të fundit të serbëve në Serbi po shkaktonte përçarje dhe nxiste nacionalizmin serb. Kryesia serbe kërkoi më 2 korrik që udhëheqja e Kosovës “të mprehte luftën dhe të forconte ligjshmërinë” në analizimin e shkaqeve të emigrimit, një detyrë që kërkonte “punën më të ndërgjegjshme të mundshme”. Gazetat serbe i kanë shtuar benzinë zjarrit, duke raportuar dhunimin e varreve serbe në Kosovë dhe incidente të tjera anti-serbe dhe duke akuzuar Kosovën për diskriminim në shkallë të gjerë ndaj jo-shqiptarëve në politikën e punësimit, gjuhës, shitjen e pronës si dhe në fusha të tjera.

Reagim i ashpër për serbët dhe malazezët e Kosovës

Zyrtarë nga pakicat etnike serbe dhe malazeze të Kosovës, të inkurajuar haptazi nga mbështetja e fuqishme e Republikës serbe, kanë kërkuar gjithashtu që të merren masa për të parandaluar humbjen e mëtejshme të kushtetutave të tyre. Komenti i parë për këtë çështje doli më 5 maj në Plenumin e Kosovës, ku zyrtarët e partisë krahinore Mihajlo Zvicer dhe Llazar Vujoviq transmetuan ankesat e vjetra për statusin e jo-shqiptarëve të Kosovës. Duke nxitur një diskutim të hapur të të gjitha “temave tabu” të mëparshme, Zviceri, që është malazez, u ankua për politikat e kaluara për emigrimin, gjuhët, punësimin dhe bëri thirrje për “vlerësime të plota, të sakta dhe gjithëpërfshirëse” të çështjes së emigrimit. Po kështu, Vujoviq kërkoi “ndalimin efektiv të shovinistëve që po i nxisin njerëzit” të largohen dhe paralajmëroi mbi nevojën për “parandalimin e këtij fenomeni që të mos marrë karakter masiv”. Serbët e Kosovës Gjuro Trboviq dhe Bogolub Nedelkoviq shprehën ankesa të ngjashme në një Plenum të Partisë jugosllave më 7 maj. Trboviq akuzoi nacionalistët shqiptarë për “dhunë fizike”, dhe Nedeljkoviq dënoi “ndjekjen” e jo-shqiptarëve.

Zyrtarë të tjerë serbë dhe malazezë të Kosovës përforcuan shqetësimet mbi emigrimin në javët e ardhshme. Në një Plenum të Partisë së Kosovës më 23 maj, një zyrtar nxiti “luftën kundër çdo përpjekjeje për presion dhe shantazh” që rezulton në emigrim, dhe një tjetër ngriti zërin kundër diskriminimit në punë. Ndërkohë që disa zyrtarë serbë dhe malazezë e kanë trajtuar çështjen e emigrimit si një problem afat-gjatë, Kryetari i Partisë krahinore Petar Kostiq bëri thirrje më 4 qershor për “ndërhyrje urgjente” për të ndaluar eksodin dhe kritikoi pikëpamjen se të drejtat e kombësisë duhet të jepen në përputhje me madhësinë e një grupi etnik. Gazeta e Kosovës “JEDINSTVO”, sipas “Tanjug” të datës 23 qershor, akuzoi se ekzistonte një “hendek” midis “asaj për të cilën është rënë dakord, dhe asaj që po bëhet” në lidhje me çështjen e emigrimit.

Zvarritja e shqiptarëve të Kosovës

Udhëheqja shqiptare e Kosovës në pjesën më të madhe duket se e ka zvarritur çështjen e emigrimit, megjithë premtimet për të marrë masa korrigjuese. Pozita zyrtare e Partisë së Kosovës u shpjegua në një “program veprimi” të miratuar në Plenumin krahinor më 23 maj dhe doli në gazetën “BORBA” të Beogradit më 6 qershor. Ky artikull bënte thirrje që Partia të “vlerësojë dhe analizojë sa më shpejt shkaqet dhe fenomenet e emigrimit serb dhe malazez nga Kosova gjatë dekadës së fundit dhe të përcaktojë detyra specifike në këtë drejtim”. Kryetari i ri i Partisë së Kosovës, Veli Deva i cili u angazhua për këtë politikë më 4 qershor kur e quajti zgjidhjen e çështjes së emigrimit si një detyrë parësore politike, tha se Partia “nuk duhet të pajtohet me një rast të vetëm largimi”, dhe nxiti marrjen e masave “energjike” për të krijuar “një atmosferë të tillë që do t’i japë fund këtij procesi”. Gjithsesi, shumë zyrtarë shqiptarë të Kosovës nuk kanë qenë aspak reagues ose të paaftë ose jo të gatshëm që të trajtonin këtë problem në mënyrë vendimtare.

Njëra rrugë përmes së cilës zyrtarët shqiptarë të Kosovës duket se kanë penguar politikën partiake, ka qenë mosparaqitja e statistikave të emigrimit ose mungesa e ndihmës për të analizuar arsyet e emigrimit. Për shembull, anëtari i Kryesisë së Partisë së Kosovës, Sinan Sahiti, i qortoi më 27 maj autoritetet në qytetin e Ferizaj për mosrespektimin e kërkesës lidhur me të dhënat e emigrimit dhe la të kuptohet se moszbatimi është motivuar politikisht. Një tjetër shenjë e dukshme e rezistencës lokale erdhi kur një zyrtar i Mitrovicës tha hapur më 31 maj se “nuk ekziston asnjë presion për eksod të serbëve apo malazezëve” nga ajo krahinë dhe se çdo emigrim ishte shkaktuar nga faktorë të tjerë. Një mbledhje e Komisionit të Kosovës të formuar së fundmi për çështjen e emigrimit, sipas “Tanjug” të datës 27 korrik, raportonte se shumë Bashki të Kosovës kishin regjistruar me qindra largime. Por, thuhet se disa e mohojnë ekzistencën e ndonjë presioni, dhe disa të tjerë nuk kishin arritur të bënin ndonjë gjë për të gjetur shkaqet e emigrimit.

Disa zyrtarë etnikë shqiptarë duket se po përdorin taktika më të mprehta për të penguar masat në çështjen e emigrimit. Në Plenumin e Kosovës më 23 maj, Kryetari i Partisë Deva raportoi një përpjekje të bërë nga disa zyrtarë të paidentifikuar për zbutjen e problemit, duke u përpjekur, por pa sukses, që të fusnin çështjen e emigrimit të shqiptarëve në programin e veprimit të Partisë. Udhëheqësi i organizatës së Lidhjes Socialiste të Kosovës, Azem Vllasi, duket se ka bërë disa përpjekje për t’ia hequr përgjegjësinë për këtë çështje komunistëve shqiptarë të krahinës. Sipas gazetës “BORBA” e Beogradit më 6 qershor, ai tha se i kishte kërkuar organeve republikane serbe për të kufizuar përkohësisht emigrimin dhe më 24 qershor ai tha në një mbledhje në Beograd se serbët dhe malazezët e Kosovës “nuk duhet të sillen si viktima pasive dhe vetëm të presin aksionin e komunistëve shqiptarë”. Mohimi nga ana e zyrtarëve shqiptarë të Kosovës se emigrimi është shkaktuar shpesh nga “presioni”, është përgënjeshtruar më 7 qershor nga e përjavshmja e Beogradit “NIN”, e cila pohoi se presioni mund të marrë forma shumë të mprehta dhe të ndryshme në mungesë të kërcënimit apo dhunës së hapur.

Mbështetja e Tiranës për demonstruesit

Shqipëria fqinje është përmbajtur në çështjen demografike të Kosovës, mesa duket duke besuar se lëvizja etnike në fund të fundit shkon në favor të saj. Megjithatë, ajo ka zemëruar Jugosllavinë dhe ka nxitur më tej shqetësimet serbe me pikëpamjet e saj të shprehura për aspekte të tjera të situatës. Në një seri artikujsh që fillojnë me një kryeartikull të gazetës “ZËRI I POLULLIT”, Tirana mbështeti haptazi kërkesat “e drejta” të demonstruesve për statusin e Republikës brenda Jugosllavisë, dënoi rolin “brutal” të milicisë serbe në masat e ashpra, dhe akuzoi se shqiptarët e Kosovës janë shtypur politikisht dhe ekonomikisht. Ndërkohë që artikujt pretendonin se nuk kishte asnjë synim për ndërhyrje në punët e brendshme të Jugosllavisë, ato ishin veçanërisht provokative në mbrojtje të së drejtës së Tiranës për të folur për “vëllezërit” e saj shqiptarë jashtë vendit, duke shkuar deri aty sa të pohonin në një kryeartikull të gazetës “Zëri i Popullit” të datës 17 maj se mosdhënia e statusit të Republikës për Kosovën do ta “kthejë këtë plagë në gangrenë”.