Prof. dr. Sabit Syla & Prof. dr. Hamit Kaba
DOKUMENTE BRITANIKE PER DEMONSTRAT E VITIT 1981 NE KOSOVE
* * *
Dokumentet britanike për Demonstratat e vitit 1981 në Kosovë, sjellin para lexuesit informacione të rëndësishme, për një ngjarje me shumë interes të historisë bashkëkohore të shqiptarëve. Janë afër 300 faqe dokumente të vjela nga Arkivat Britanike në Londër, të natyrës diplomatike, politike, shoqërore, ushtarake etj. Shumica e dokumenteve i përket korrespodencës së Ambasadës së Mbretërisë së Bashkuar në Beograd, me Ministrinë e Jashtme dhe të Komonuelthit (Foreign and Commonwealth Office – FCO) dhe një numër më i kufizuar informacionesh të përcjella nga Konsullata e Përgjithshme Britanike në Zagreb. Dokumentet përfshijnë edhe korrespodencën diplomatike të ambasadave të Madhërisë së saj, në: Athinë, Ankara, Moskë, Vjenë e deri në Abu Dhabi [Emiratet e Bashkuara Arabe], me Londrën. Pjesa më e rëndësishme e kësaj korrespodence i është bërë e njohur edhe Uashingtonit, me të cilin Londra konsultohej herë pas here dhe, siç dëshmojnë dokumentet, duket se ndanin edhe qëndrime të përbashkëta.
Një vend të konsiderueshëm zënë edhe artikujt e shtypit të vendeve perëndimore. Imazhet e para të qëndrimeve të diplomacive perëndimore ndaj Demonstratave të vitit 1981 në Kosovë, dhe ndaj çështjes shqiptare, u përcollën pikërisht përmes këtyre artikujve. Në të vërtetë, disa prej shkrimeve të shtypit perëndimor dhe sidomos të atij austriak e gjermano-perëndimor shprehnin më qartë përmasat reale të asaj që po ndodhte në Kosovë në pranverën e vitit 1981, të egërsisë me të cilën u soll Jugosllavia ndaj demonstruesve dhe intelektualëve shqiptarë gjatë dhe pas demonstratave. Në ndonjë dokument specifik të këtij botimi do të pranohej e argumentohej juridikisht legjitimiteti dhe drejtësia e kërkesës kyçe “Kosova Republikë”.
Tematika e këtyre dokumenteve është e pasur dhe e larmishme, por, përmbajtja e saj mund të rivijëzohet në disa drejtime, të cilat fokusohen: tek nacionalizmi i shqiptarëve të ish-Jugosllavisë; tek shkaqet e Demonstratave të mars-prillit të vitit 1981; tek kërkesa kryesore e tyre “Kosova Republikë”; tek roli i Shqipërisë në këto demonstrata dhe tek marrëdhëniet e saj me Jugosllavinë; tek politika zyrtare e Britanisë së Madhe ndaj Jugosllavisë dhe kërkesave të shqiptarëve; tek reagimi i organeve të larta partiake e shtetërore në Serbi e Federatë, gjatë dhe pas demonstratave; tek qëndrimet e dyzuara të udhëheqësve shqiptarë në Kosovë; tek analizat interesante për kushtetutshmërinë e kërkesës së demonstruesve “Kosova Republikë”; tek hamendësimet intriguese për vdekjen e papritur të kryeministrit të Shqipërisë, Mehmet Shehu etj.
Hartuesit e dokumentacionit në përgjithësi i gjejnë rrënjët e krizës brenda Jugosllavisë dhe jo jashtë saj, në kundërshtim me përpjekjet e udhëheqësve jugosllavë, që i kërkonin ato jashtë Jugosllavisë, kryesisht tek politika e shtetit shqiptar apo e Bashkimit Sovjetik. “Nacionalizmi në Kosovë, përmendet me të drejtë në një informacion të Ambasadës britanike në Beograd, është një problem endemik, të cilin as Tito nuk mundi ta zgjidhte”. Dokumentacioni hap rrugën për një analizë më realiste e më të plotë të Demonstratave të vitit 1981 në Kosovë.
Politika zyrtare britanike e vitit 1981 ishte për ruajtjen e Jugosllavisë dhe të tërësisë së saj territoriale, ndërsa kërkesa e shqiptarëve “Kosova Republikë” shihej me dyshim dhe rrezikshmëri, sepse pranimi i saj mund t’i hapte rrugë shpërbërjes së Jugosllavisë dhe hapjes së “Kutisë së Pandorës”. Sidoqoftë, nuk do të mungonin edhe gjykimet dhe zërat e veçantë jashtë kuadrit zyrtar, të cilat e konsideronin të drejtë kërkesën e shqiptarëve për barazi brenda Federatës Jugosllave. Disa artikuj të shtypit të këtyre muajve, ndonëse furnizoheshin me “karburant” nga shtypi dhe autoritetet jugosllave, arritën në konkluzione më të drejta se vetë politikanët e shteteve të tyre, duke pranuar opsionin “Kosova Republikë”, madje edhe shkëputjen e saj nga Jugosllavia, duke sjellë si shembull historinë e disa vendeve evropiane.
Qeveria jugosllave, siç dëshmon dokumentacioni, qëllimisht e keqinterpretonte kërkesën e demonstruesve për “Kosovën Republikë”, me shkëputjen e saj nga Jugosllavia dhe me ndryshimin e kufijve, duke e ditur se një opsion i tillë, do të prishte ekuilibrat dypolarë dhe do të kundërshtohej nga Perëndimi. Në mënyrë jo korrekte dhe të përsëritur, disa politikanë jugosllavë i referoheshin Aktit Final të Helsinkit, për pandryshueshmërinë e kufijve evropianë të vendosur pas Luftë së Dytë Botërore, duke “harruar” të përmendnin një nga nenet e tij, i cili i hapte rrugë ndryshimit të kufijve në mënyrë paqësore. Sidoqoftë, në rrethanat e “Luftës së Ftohtë” ishte gati e pamundur të “kapërceje gardhin”. Frika dhe paragjykimi për tjetrin ishin të pranishëm kudo. Por, studentët, punëtorët dhe intelektualët e Kosovës nuk kërkuan ndryshimin e kufijve, por barazi me republikat e tjera të ish-Jugosllavisë.
Në ndonjë dokument të këtij vëllimi vihet në dukje një tipar i veçantë i nacionalizmit shqiptar – prirja drejt të drejtave kombëtare dhe jo drejt lirive individuale, sikurse ndodhte në vendet anëtare të KSBE-së, ku bënte pjesë edhe Jugosllavia. Prirja për të drejta dhe liri individuale, ishte karakteristike për vendet ish-komuniste të Evropës Qendrore e Lindore, [ndonëse edhe Jugosllavia kishte problemet e veta], por, tek shqiptarët interesat kombëtare kishin fituar prevalencë mbi liritë dhe të drejtat e njeriut, për kohën kur u hartuan këto dokumente.
Dokumentet nuk i shpëtojnë dot subjektivizmit dhe këndvështrimeve të ndryshme, jo thjesht se ato janë ushqyer nga burime zyrtare jugosllave, por kryesisht për shkak të “doganës” që vë koha. Por, kjo nuk e cenon vlerën e tyre. Publikimi i këtij korpusi dokumentar do ta pasurojë më tej njohjen tonë për Demonstratat e vitit 1981 në Kosovë, do të na ndihmojë të gjykojmë më mirë për historinë e saj, për njerëzit që morën pjesë dhe mbi të gjitha për drejtësinë e kërkesës “Kosova Republikë”. Viti 1981 shënoi një pikë kulmore të kërkesave kombëtare të shqiptarëve, por jo fundin e një rruge të gjatë, e cila do të vazhdonte dhe do të kurorëzohej vetëm në fillim të shekullit të XXI, me shpalljen e shtetit të pavarur të Kosovës.
Shpresojmë dhe besojmë se publikimi i këtij vëllimi origjinal dhe intrigues do të tërheqë vëmendjen e lexuesit të thjeshtë, studiuesve të shkencave shoqërore, e veçanërisht të historianëve. Interesi besojmë se do të jetë i shumëfishtë për njerëzit që bënë historinë në ato vite, të cilët janë ende gjallë. Dokumentacioni është përcjellë sipas kronologjisë së ngjarjeve, pa i cunguar e hequr pjesëza nga trupi i tyre.
Prof. dr. Sabit Syla & Prof. dr. Hamit Kaba
36-
Sekret
GR 150
Fm FCO 211727z, maj ‘81
Informacion rutinë për Moskën
Nr. i telegramit 311, datë 21 maj
Dhe për Beogradin
Kosova
Ambasadori jugosllav, Berisavljeviç, ka pretenduar në disa raste se në trazirat aktuale në Kosovë ka dorë sovjetikë dhe ka sugjeruar se arsyeja është për të diskretituar shembullin jugosllav në një kohë kur mund të bëhej gjithnjë e më tërheqës para syve të polakëve. Aktualisht ka të dhëna se ky qëndrim pasqyron drejtimin zyrtar jugosllav.
- Duke shprehur mirënjohje për komentet tuaja mbi tezën e Berisavljeviç, natyrisht nuk dyshojmë se në aspektin afatgjatë rusët shpresojnë t’i kthejnë sërish jugosllavët në vathën e vet. Por, duhet të përshëndesim vlerësimin tuaj se deri ku mund të shkojnë rusët qëllimisht për të destabilizuar Jugosllavinë, duke i nxitur ndoshta ne shpresën se do të përfitojnë nga rritja e tensionit midis Jugosllavisë dhe Shqipërisë, ose thjesht duke i vështruar ngjarjet në distancë me shpresën se në fund të fundit ngjarjet do të kthehen në duart e tyre.
Carrington
Kopje për stafin e vlerësimit Zyra e Kabinetit
Ky dokument është kopje. Origjinali është ruajtur në Departament në Seksionin 3(4) të aktit të të dhënave publike, 1958.
-37-
Sekret
GR 150
Fm FCO 211727Z, maj ‘81
Informacion për Moskën
Telegram nr. 311, i datës 21 maj
Dhe për Beogradin
Kosova
- Ambasadori jugosllav, Berisavljeviç, ka pretenduar në disa raste se ka vënë re dorën sovjetike në trazirat aktuale në Kosovë dhe ka sugjeruar se motivi është për të diskredituar shembullin jugosllav në një kohë kur mund të bëhej gjithnjë më tërheqës për shembull, para syve të polakëve. Tashmë ka të dhëna se ky qëndrim pasqyron drejtimin zyrtar jugosllav.
- Jemi mirënjohës për komentet në lidhje me sugjerimet e tezës së Berisavljeviç. Natyrisht që nuk dyshojmë se në aspektin afatgjatë, rusët me të vërtetë shpresojnë që t’i kthejnë jugosllavët sërish në vathë. Por, ne duhet të mirëpresim vlerësimin se deri ku mund të kërkojnë rusët qëllimisht të destabilizojnë Jugosllavinë, mbase duke shkaktuar përçarje me shpresën se do të përfitojnë nga rritja e tensionit midis Jugosllavisë dhe Shqipërisë, apo thjesht duke i vëzhguar nga larg në pritje me shpresën se në një periudhë afatgjatë ngjarjet do të kthehen në duart e tyre.
Carrington
Kopje për stafin e vlerësimit, Zyra e Kabinetit.
Ky dokument është kopje. Origjinali është ruajtur në Departament në Seksionin 3(4) të aktit të të dhënave publike 1958.
-38-
Konfidenciale
N H R A Broomfield ESQ Ambasada britanike
EESD, Athinë
FCO, 26 maj 1981
I nderuar Nigel,
Kosova
Më 20 maj diskutova me z. Mazarakis, drejtor i Drejtorisë së Ministrisë së Punëve të Jashtme, përgjegjës për marrëdhëniet me vendet komuniste, mbi pikëpamjen greke për zhvillimet në Kosovë.
- Mazarakis u shpreh se grekët nuk ishin informuar aq sa do të donin për shkak të karantinës që jugosllavët kishin imponuar në këtë zonë. Konsulli grek në Shkup nuk ishte lejuar që të udhëtonte atje.
- Megjithatë, ai kishte një pikëpamje të qartë mbi origjinën e këtyre trazirave. Kjo ishte një pikëpamje e zakonshme se trazirat filluan në Kosovë dhe nuk u nxitën nga ndonjë forcë e jashtme. Arsyeja për këtë ishte një kombinim i pakënaqësisë nacionaliste nga ana e banorëve myslimanë që ishin nën juridiksionin e Serbisë, me pakënaqësitë ekonomike. Mazarakis kujtoi një vërejtje profetike të bërë nga Dolanç 2 vjet më parë para ambasadorit grek me efektin se Jugosllavia do të përballej shpejt me probleme reale që do të lindnin nga ambiciet konfliktuale të nacionalistëve, sidomos myslimanëve të Kosovës.
- Mazarakis konstatoi se deklarata të ndryshme të politikanëve jugosllavë mbi origjinën e trazirave ishin konfuze dhe kontradiktore, dhe nuk gjenin asnjë kuptim në atë që Dolanç kishte thënë për përgjegjësinë e Kominternit dhe tendencave fashiste nga jashtë vendit. Greqia nuk kishte të dhëna për përfshirjen e Qeverisë shqiptare dhe të dhënat dukej se me të vërtetë ishin të kundërta, p.sh.: periudha 3-ditore e prapambetur para raportit të parë të trazirave të shprehura në gazetën “Zëri i Popullit”, si dhe hendekun 7-ditor para artikullit të parë të rëndësishëm. Kjo situatë sugjeronte se shqiptarët ishin kapur në befasi. Gjithashtu, grekët nuk kishin asnjë të dhënë për përfshirjen apo nxitjen sovjetike dhe ishin të shqetësuar nga një artikull i Cyrus Sulzberger i botuar në “New York Times” (një kopje bashkangjitur) ku sugjerohej se Greqia kishte “informacion të saktë” se kryengritja e Kosovës ishte nxitur nga Moska. Mazarakis tha se Sulzberger nuk kishte kërkuar pikëpamjen e Ministrisë së Jashtme greke, fakt për të cilin ai kishte kontrolluar pranë Ministrisë së Mbrojtjes, e cila mohoi të kishte informuar Sulzbergerun në këtë drejtim.
- Mazarakis sugjeroi se jugosllavët kishin bërë gabim kur kishin lejuar që niveli i kontaktit midis Shqipërisë dhe myslimanëve të Kosovës të ishte kaq i rëndësishëm; ai iu referua lidhjeve arsimore dhe kulturore duke përfshirë vizitat e profesorëve shqiptarë në universitet. Një gjë e tillë thjesht kishte nxitur tendencat nacionaliste në radhët e myslimanëve. Vendimi i kohëve të fundit për të mbyllur universitetin ishte tregues i faktit që jugosllavët i njohën gabimet e tyre. Ai mendoi se në rrethanat aktuale do të ishte e pamundur për Qeverinë Socialiste Federative të Jugosllavisë që t’i jepte Kosovës statusin e Republikës. Kjo do të ishte një tronditje e fortë për krenarinë serbe dhe në çdo rast do të ishte e pamundur që të gjendej konsensusi i nevojshëm në udhëheqjen jugosllave për këtë kurs veprimesh. Mazarakis bëri të qartë se meqenëse sipas pikëpamjes greke praktikisht çdo ndryshim kushtetues, përfshirë lëshimet ndaj Kosovës, mund të ishte destabilizues, ai mendoi se Qeveria Socialiste Federative kishte të drejtë të mos bënte lëshime – një pikëpamje që padyshim ngre pyetjen e pasojave të mundshme destabilizuese të mungesës së fleksibilitetit.
I Juaji,
M. J. Llewellyn Smith
Për dijeni: Kancelarive, Beograd-Moskë.
-39-
International Herald Tribune
By C.L. Sulzberger
Balkan questions
Athinë – Situata strategjike në Ballkan ka ndryshuar në mënyrë të konsiderueshme muajt e fundit. Greqia ka “informacion të saktë” se revolta e pakicës shqiptare të Jugosllavisë në zonën e Kosovës është stimuluar nga Moska dhe ishte shumë më serioze sesa kuptohej në përgjithësi jashtë vendit. Parullat e përdorura ishin prosovjetike, jo pro Enver Hoxhës, kreut të Shqipërisë së pavarur. U deshën disa ditë që forcat e Beogradit të rivendosnin rendin.
Konkluzioni i nxjerrë këtu është se Bashkimi Sovjetik po heton Jugosllavinë e pas epokës së Titos për të parë se çfarë mjetesh mund të zbulojë në shpërbërjen e unitetit të saj nën sundimin e komitetit. Greqia është e detyruar të ndihmojë Jugosllavinë në fund të fundit përmes transportimit të armëve të SHBA-së në rast të ndonjë kërcënimi të drejtpërdrejtë sovjetik të fqinjit të saj verior. Kjo marrëveshje është negociuar me miratimin e SHBA-së kur Tito ishte ende gjallë, nga ministri jugosllav dhe ai grek i mbrojtjes.
Një tjetër pasojë e kësaj situate të re – të paktën siç nënkuptohet nga trazirat në Kosovë – është që t’i kujtohen Greqisë detyrimet e saj në NATO dhe në të njëjtën kohë të zhvendosë vëmendjen e autoriteteve më të larta ushtarake nga frika e kërcënimit turk ndaj kufijve veriorë të Greqisë.
Ka edhe një shqetësim në atë që grekët e quajnë “Pentagoni” i tyre që Kremlini, me gjithë preokupimet e veta me Poloninë, mund të parashikojë testimin e zhvillimeve të ngjashme me Kosovën në Maqedoninë e Jugosllavisë ku ekziston elementi probullgar. Bullgaria është satelit i bindur i Moskës.
Një tjetër pikë e lidhur në mënyrë indirekte me shqetësimin e ringjallur për mikun e Greqisë, Jugosllavinë, është ulja graduale e tensionit midis këtij vendi dhe Turqisë. Ndërmjet këtyre dy vendeve të NATO-s ka ekzistuar një krizë serioze që prej pushtimit turk të Qipros në vitin 1974. Me gjithë një alarmim të vogël këtë muaj kur 11 aeroplanë luftarakë turk vërshuan mbi ishullin grek të Kios dhe ujërat territoriale dhe turqit kërkuan falje për këtë “gabim”, duket se Qetësia u rikthye.
Autoritetet e larta, ndërkohë që nuk e pëlqenin idenë e një qeverie ushtarake si në Ankara, pranojnë se junta ushtarake e ka shpëtuar Turqinë nga një kërcënim i pashmangshëm dhe luftë të mundshme civile.
Që prej asaj kohe negociatat midis Athinës dhe Uashingtonit janë zhvendosur paksa në kërkimin për një marrëveshje bilaterale për të vendosur një bazë të SHBA-së këtu. Kjo kërkesë duhet të arrijë një pikë vendimtare kur sekretari i Shtetit, Alexander M. Haig Jr., të takojë ministrin e Jashtëm grek në Romë në fillim të muajit tjetër.
Të dyja vendet e pranojnë nevojën për një marrëveshje të re me shkrim por ka pasur vonesa në drejtim të arritjes së një marrëveshjeje të tillë. Qeveria greke fajëson Uashingtonin që nuk ka përshpejtuar bisedimet para se parlamenti i Athinës të shpërndahet brenda dy muajsh për të vijuar me zgjedhjet e reja.
Parlamenti i ri i cili sipas Kushtetutës do të nevojitet të ratifikojë ndonjë marrëveshje bilaterale, pa dyshim që do të jetë më i majtë dhe më pak i prirur për të pranuar një marrëveshje të re me Shtetet e Bashkuara.
Greqia dëshiron që marrëveshja e propozuar për bazën ushtarake të formulohet saktësisht si marrëveshjet midis SHBA-së dhe Turqisë për bazat ushtarake, por Uashingtoni ka kundërshtuar ndryshimin e gjuhës së drafteve të sugjeruara. Gjithashtu, Shtetet e Bashkuara kundërshtojnë që të nënshkruajnë një angazhim me shkrim sipas të cilit Greqisë do t’i jepet e drejta të blejë pajisje ushtarake të Shteteve të Bashkuara në një raport armësh prej shtatë të tilla për Greqinë në dhjetë të tilla për Turqinë.
Një raport i tillë është rënë dakord në një dokument të firmosur nga ministri i Jashtëm dhe sekretari i Shtetit, Henry Kissinger, në vitin 1976 nën drejtimin e administratës Republikane të SHBA-së. Megjithatë, ky dokument nuk është ratifikuar nga parlamenti grek apo Kongresi i SHBA-së dhe ka mbetur një letër e vdekur.
Uashingtoni ishte përgatitur gjithashtu të garantonte një kundërpërgjigje “të menjëhershme” ndaj çdo lëvizjeje të re ushtarake në zonën e Egjeut, nëse Greqia do të kërkonte të çmilitarizonte ishujt e saj afër Turqisë. Greqia konsideroi se një garanci e tillë kishte thjesht vlerë “teorike”. Nën administrimin e Carter, një zyrtar i lartë nënkuptonte se marrëveshja me Greqinë ishte pikëpamje skeptike.
Mbroni krahët
Ndërkohë, situate strategjike e Turqisë ka ndryshuar. Revolucioni gllabëroi Iranin fqinj. Qeveria turke është e shqetësuar gjithashtu për situatën në Irak dhe Siri. Personalisht, udhëheqësit grekë besojnë se Shtetet e Bashkuara e kundërshtojnë raportin 7 me 10 të armëve pasi mund të dëshirojnë të bëjnë edhe më shumë ndarje bujare të disponueshme për Turqinë për shkak të shtimit të shqetësimeve gjeografike të Ankarasë në Lindjen e Mesme.
Këtyre komplikimeve, çdokush shton edhe shqetësimin në rritje për të ardhmen e Jugosllavisë simbolizuar në çështjen e Kosovës. Rezultati i dukshëm është – ose duhet të jetë – rritja e presionit të ngjarjeve për z. Haig dhe ministrin e Jashtëm grek për të qetësuar njëri-tjetrin përmes koncensioneve në Romë muajin e ardhshëm për të siguruar aftësinë e vazhdueshme të SHBA-së për të ndihmuar në mbrojtjen e krahut lindor të Aleancës.
Një gjë e tillë do të përmirësonte shanset për të bërë hapa në drejtim të rikthimit të miqësisë greko-turke. Bllokimet e vazhdueshme diplomatike ndërmjet Uashingtonit dhe Athinës si dhe ndërmjet Athinës dhe Ankarasë mund të jenë fatale.
-40-
Sekret
GR 200
Fm Moskë 261155z, maj ‘81
Informacion rutinë për FCO
Nr. i telegramit 295, datë 26 maj
Informacion për Beogradin
Telegrami juaj nr. 311
Kosova
Mendoj se rusët thjesht po vëzhgojnë situatën në distancë. Vlerësimi ynë vazhdon të jetë se në aspektin afatgjatë interesi sovjetik është që të ruajë marrëdhënie korrekte me Jugosllavinë, së paku deri kur mosmarrëveshjet të fillojnë të shfaqen në radhët e udhëheqjes jugosllave mbi mënyrën se si do të përballojnë problemet e vendit. Raportimi i shtypit sovjetik mbi Kosovën ka qenë i shkurtër dhe komenti i vetëm ishte që të mohonte (gazeta “Pravda” e datës 19 prill: letra e znj. Jackson e datës 21 prill drejtuar Manning) pretendimet për ndërhyrje sovjetike, gjë që në fakt i irritoi rusët.
- Ambasada jugosllave këtu nuk ka shkuar më tej sesa të shprehet se rusët nuk janë “të pakënaqur” për trazirat në Kosovë. Nuk kemi të dhëna që tregojnë se shembulli jugosllav po bëhet “gjithnjë e më tërheqës” në Evropën Lindore apo se Bashkimi Sovjetik është i përfshirë në këtë rezultat. Dyshoj se situata është krejt e kundërta – shoqata “Solidariteti” është ndoshta shumë më e pavarur se sindikatat jugosllave. Mbase një ditë këto të fundit do të mësojnë prej eksperiencës së shoqatës “Solidariteti”.
Brooke Turner
[Ky telegram nuk është përcjellë]
-41-
Konfidenciale
- E. Montgomery Esq Ambasada britanike
Departamenti Sovjetik dhe i Evropës Lindore Beograd
Zyra e Jashtme dhe e Komonuelthit 27 maj 1981
I nderuar Alan,
Kosova: situata e brendshme politike
Komiteti Krahinor i Lidhjes së Komunistëve të Kosovës u mblodh në Prishtinë më 23 maj nën drejtimin e kryetarit të ri, Veli Deva. Shtypi u tregua i kujdesshëm për të njoftuar se mbledhja është ndjekur nga anëtarë të organizatave federale dhe serbe, të zgjedhura nga Kosova, dhe një përfaqësues zyrtar i Komitetit Qendror Serb. Pra, nuk mund të ketë justifikime të tjera për njerëzit në qendër që të mos e dinin se çfarë po ndodhte në Kosovë, si dhe theksimin e sovranitetit të Serbisë.
- Objekti i mbledhjes ishte që të diskutohej një program veprimi me objektivin për të përshpejtuar eliminimin e shkaqeve të trazirave të kohëve të fundit. Hyrja u bë nga Mustafa Pljakiç, anëtar i Kryesisë së Lidhjes së Komunistëve të Kosovës. Ai tha se programi duhej të ishte si vetëkritik për Lidhjen e Komunistëve për të çrrënjosur dobësitë e veta, ashtu edhe fuqimisht kundërsulmues. Nuk është e vështirë që nga ky përshkrim të nxjerrim përfundimin se programi i veprimit i cili është në zhvillim e sipër prej disa javësh, nuk po shkon aq mirë sa pritej. Me të vërtetë, Pljakiç tha se “armiku” ishte ende aktiv dhe se situata politike e sigurisë mbetej e vështirë. Ende në mure shkruheshin parulla, shpërndaheshin broshura, bojkotohej mësimi në disa shkolla të mesme, dhe u kërcënuan nxënës shkollash dhe prindërit e tyre për të organizuar demonstrata, veçanërisht në ato vende ku nuk kishte pasur asnjë të tillë deri më sot. Programi aktual pretendohej që do të sillte disa rezultate, por në të njëjtën kohë ky program ishte plot me “mosmarrëveshje, pavendosmëri, pasivitet dhe oportunizëm”.
- Pljakiç tërhoqi vëmendjen veçanërisht në dobësitë “e panumërta dhe serioze” në zbatimin nga ana e LK të politikës për marrëdhënie në nivel komunal në Kosovë. Duhej përcaktuar vija e qartë midis afirmimit kombëtar të shqiptarëve të Kosovës dhe nacionalizmit dhe irredentizmit të Shqipërisë, si dhe patriotizmit jugosllav që nevojitej të inkurajohej. Në këtë kontekst, ai theksoi nevojën për të analizuar dhe vlerësuar shkaqet e migracionit të serbëve dhe malazezëve nga Kosova.
- Pljakiç dha më pas një përshkrim të programit të ri të veprimit, i cili fillonte me marrëdhëniet me Shqipërinë. Pljakiç u shpreh se një nga burimet kryesore të indoktrinimit ideologjik në nacionalizmin dhe irredentizmin shqiptar ishte “propaganda intensive, e vazhdueshme, armiqësore dhe subversive nga Shqipëria”. Diku tjetër, ai e përshkroi këtë propagandë si “brutale, të organizuar dhe antijugosllave”. Tashmë ishte e nevojshme për të gjithë të interesuarit në Kosovë që të rishikonin në mënyrë kritike bashkëpunimin aktual me Shqipërinë, veçanërisht të gjitha marrëveshjet në fushën e arsimit, shkencës, kulturës dhe turizmit. Shtypi më pas e citoi Plakiçin fjalë për fjalë, si për të theksuar rëndësinë: “Të gjitha kontaktet dhe marrëdhëniet e mëtejshme midis Kosovës dhe Shqipërisë duhet të zhvillohen në kuadrin e marrëdhënieve ndërkombëtare të përcaktuara midis Jugosllavisë dhe Shqipërisë mbi parimet e politikës sonë të jashtme”. Kështu, është e qartë që nuk do të ketë më privilegj të praktikës së kaluar të Kosovës për të lidhur marrëveshje bilaterale me Shqipërinë pak a shumë pa dijeninë e Beogradit.
- Plakiçi trajtoi më pas nevojën për një analizë kritike të zhvillimeve intensive aktuale të arsimit të përgjithshëm në Kosovë. Duke filluar në krye me Universitetin e Prishtinës, Pljakiç foli për pakujdesitë dhe dobësitë e politikës personale dhe theksoi se ishte e nevojshme që të thellohej spastrimi i stafit dhe të përjashtoheshin të gjithë ata që nuk kishin cilësitë e duhura morale, politike dhe akademike dhe që ishin të mbushur me qëndrime nacionaliste, irredentiste dhe të tjera armiqësore. Programi mësimor dhe tekstet shkollore duhej gjithashtu të çliroheshin nga i ashtë-quajturi “romanticizëm” dhe çdo gjë tjetër që sillte vetëdije nacionaliste dhe irredentiste.
- Duke iu kthyer kulturës, Pljakiç bëri thirrje për një vlerësim kritik të programeve të institucioneve kulturore, repertorëve teatralë, filmave, dhe veçanërisht, programeve të shoqërive kulturore/artistike, të cilat duhet të spastrohen nga i tërë glorifikimi i trashëgimisë kulturore, krenaria kombëtare, përjashtimësia dhe nacionalizmi. Kjo është pa dyshim e nevojshme në dritën e përvojës por do të ketë implikime të rëndësishme nëse ndiqet në mënyrë të vazhdueshme për politikën e Jugosllavisë në drejtim të nxitjes së zhvillimit të lirë të pakicave kombëtare dhe të drejtës së tyre për të gëzuar trashëgiminë e tyre kulturore dhe gjuhësore.
- Pljakiç iu kthye më pas çështjes së medies dhe i bëri thirrje komunistëve që të rishqyrtonin në mënyrë kritike politikën editoriale dhe konceptet e medies në të cilën punojnë.
- Në përfundim, Pljakiç foli për problemet që lidhen me Kushtetutën dhe detyrat e përfshira në Planin aktual 5-vjeçar, i cili do të kërkonte, dhe përsëri këtu fjala e tij u citua tekstualisht: “harmonizimin e pikëpamjeve ndërmjet Krahinës, Republikës dhe Federatës”.
- Mbetet për t’u parë nëse autoritetet janë më të suksesshme, apo më të kujdesshme në zbatimin e këtij programi. Problemet e përfshira janë të konsiderueshme, veçanërisht në Universitetin e Prishtinës, i cili po del çdo ditë e më qartë se është drejtuar në vija që ishin ose politikisht naive ose qëllimisht subversive. Stafi kryesues i mësimdhënies u akuzua nga Fadil Hoxha në fillim se ishin të vonuar në deklarimin e qëndrimit të tyre. Tani, dy muaj më vonë të trembëdhjetë komunistët në Akademinë e Arteve dhe Shkencës së Kosovës kanë deklaruar mbështetjen e tyre për qëndrimin zyrtar, por nuk ishin të matur sa duhet në kritikën ndaj shtypit për raportimin e tij të supozuar tendencioz mbi Universitetin. Ata kundërshtuan veçanërisht etiketimin e tij si “bastion i nacionalizmit”. Që atëherë, Këshilli i Universitetit është mbledhur dhe, megjithëse ka pranuar dobësitë që armiku kishte shfrytëzuar, shumë nga anëtarët kanë kundërshtuar gjithashtu trajtimin e situatës nga ana e medies. Siç e theksoi me forcë në refuzimin e tij të këtij kriticizmi, shtypi kishte përdorur vetëm fjalë dhe informacion nga burime zyrtare (citimi i veçantë erdhi nga një anëtar i Komitetit Qendror të LKJ-së!). Shtypi, i nxitur nga disa politikanë, konkretisht Joze Smole i Komitetit Qendror të Sllovenisë, i cili tha në një intervistë së fundmi se duhet “të raportojë çdo gjë që sheh pa marrë parasysh nëse ndokush thotë se nuk është e lejuar”, është në ditën e tij të dëfrimit, veçanërisht me argumentet sipërfaqësore të profesorëve të Universitetit për të justifikuar politikën e tyre në drejtim të angazhimit të stafit nga Tirana.
- Por, edhe Universiteti po përkulet përpara presionit politik, jo pa mëri, dhe Këshilli i tij po shqyrton me autoritetet e arsimit një sërë masash që synojnë pakësimin e futjes së studentëve vitin e ardhshëm në përgjithësi dhe në veçanti jashtë Kosovës, duke i drejtuar ata në degë studimi që kanë kërkesë më të madhe në industri, duke i shpërndarë disa fakultete dhe shkolla në qytete të tjera dhe duke reduktuar dublikimin, duke lidhur stafin mësimdhënës dhe gjuhët më afër me përbërjen e organizatës studentore (4 shqiptarë me 1 folës serbo-kroat në vend të raportit aktual 3 me 1); e gjithë kjo me qëllim uljen e presionit për Prishtinën.
- Jashtë Universitetit ka raporte që flasin për rezistencë ndaj spastrimeve në organizata të ndryshme, veçanërisht në disa nga shkollat e mesme dhe fabrika, ku pas dy muajsh njerëzit ende refuzojnë të deklarojnë nëse kanë marrë pjesë në demonstrata apo nëse kanë dhënë ndonjë mbështetje tjetër.
- Ka probleme të tjera për vetë udhëheqjen, jo vetëm në Kosovë por edhe më gjerë. Gazeta “NIN” e kësaj jave kishte një kryeartikull të thekshëm kritik, i cili akuzonte udhëheqjen e Kosovës së pari se i kishte hedhur hi syve gjithsecilit për gjendjen e vërtetë aktuale aty, kështu që ata i kërkonin shkaqet në vendin e gabuar, dhe së dyti se ishte përpjekur për t’i fshehur ato. Siç tha gazeta “NIN”: “Për disa qarqe në Kosovë, identifikimi i të cilave është në proces, duket se ishte me rëndësi jetësore që analiza të drejtohej në rrugën e gabuar në vend që të kërkoheshin burimet e ngjarjeve të fundit ku ishte e nevojshme dhe ku po kërkohen”. Gazeta “NIN” besonte se burimet shtriheshin në të kaluarën dhe se Kosova tani po korrte çfarë kishte mbjellë më parë, d.m.th., për vite njerëzit kishin pëshpëritur për krijimin e një “Kosove etnikisht të pastër”, për raste të shumta të tolerancës së sulmeve mbi joshqiptarët, dokumentimin e migrimit të këtyre të fundit nga Kosova, nacionalizmin në politikën kulturore, etj. Gazeta “NIN” pyeti: “Në çfarë shkalle njerëz të caktuar me emra, mbiemra, funksione të caktuara e dinë këtë dhe, nëse nuk e kanë mbështetur, të paktën e kanë toleruar dhe kanë heshtur”? Gazeta “NIN” besonte se akuzat duhej të bëheshin ndaj atyre që janë përgjegjës, përndryshe kishte rrezik që të fajësoheshin të gjitha grupet në vend të individëve dhe të përhapeshin forma të tjera nacionalizmi.
- Kjo temë është trajtuar në nivel federal në një diskutim për Kosovën, më 25 maj, në Komitetin Socio-Politik të Kuvendit Federal. Një deputet tha se një pjesë e madhe e përgjegjësisë duhet të bjerë mbi udhëheqjen e Kosovës dhe se nuk mund të ketë progres deri kur kjo të sqarohet. Në të njëjtën kohë ai tha se duhet të ngrihet çështja për përgjegjësinë e organeve të caktuara të Federatës për mosnjohje ose keqvlerësim të fenomeneve të ndryshme dhe për fshehje të tyre për arsye të ndjeshmërisë kombëtare. Një tjetër deputet trajtoi të njëjtën çështje dhe shtoi se deri së fundmi thuhej në mënyrë të vazhdueshme se situata e sigurisë ishte e mirë. Kjo nënkuptonte, tha ai, se duhej shqyrtuar puna e organeve federale përgjegjëse. Në intervistën e tij, Joze Smole përsëriti gjithashtu kërkesën e tij të bërë në mbledhjen e fundit të Komitetit Qendror që të botohej rezultati i vizitës së Karkelj në Kosovë, në vitin 1977. Me sa duket Karkelj e pa se çfarë po ndodhte dhe bëri rekomandime të ndryshme të cilat duket se nuk u ndoqën. Smole dhe të tjerë duan të dinë se pse këto rekomandime nuk u ndoqën.
- Deri tani nuk kam parë asnjë tregues të ndonjë dorëheqjeje tjetër por gjithsesi, në këtë periudhë të vitit shumë njerëz që mund të kenë qenë të implikuar po qarkullojnë në vendet e punës. Kështu, Dragosavac, sekretari i Kryesisë së Lidhjes së Komunistëve, është zëvendësuar nga Culafiç në fund të mandatit të tij dy-vjeçar. Në Kosovë, Azem Vllasi (shqiptar me bashkëshorte kroate dhe gjithnjë në rritje) u emërua Kryetar i Lidhjes Socialiste aty për një periudhë një-vjeçare. Por, siç raportova javën e kaluar, sekretari federal i Punëve të Brendshme është ende në vendin e tij, po ashtu si sekretarët e Zyrës së Informacionit këtu dhe në Kosovë si dhe rektori dhe stafi drejtues i Universitetit të Prishtinës. Njerëz të ndryshëm më kanë thënë se do të ketë më shumë dorëheqje, por ndërkohë, siç ka sugjeruar gazeta “NIN”, njerëzit bëjnë pyetje. Kredibiliteti i politikanëve është shtrirë më tej përmes një filmi në TV ku flitet për një mbledhje të Kryesisë së Kosovës që tregon Bakallin i cili bie shumë në sy në tryezën e diskutimit!
- Në këtë mënyrë, situata mbetet e paqëndrueshme dhe shumica e kontakteve tona janë të errëta për të pasur ndonjë përmirësim të hershëm. Por të paktën, gjithnjë e më shumë kjo situatë po bëhet e njohur publikisht, gjë që në vetvete, është e shëndetshme dhe e jashtëzakonshme. Gjithashtu, janë mbledhur të dhëna që flasin për një kontroll më të rreptë si nga Federata dhe Serbia në Krahinën e pabindur. Megjithatë, është ende shumë herët për të parashikuar rezultatin.
I Juaji,
- J. Clark
Për dijeni: P. Rosling Esq
Zagreb
- Rennie Esq
Departamenti i Kërkimit
-42-
Sekret
Fm Beograd 270720z, maj ‘81
Informacion rutinë për FCO
Telegrami nr. 074, 27 maj ‘81
RFI Moskë 1 qershor 1981
Telegrami juaj nr. 311
Kosova
- Nuk ka shenja këtu që të flasin për ndonjë ndryshim thelbësor të politikës sovjetike të periudhës post-Tito në drejtim të Jugosllavisë. Kjo situatë duket se i mban marrëdhëniet politike të qeta, bazuar në marrëveshjet e arritura me Titon që në vitin 1955, dhe sjell përqendrimin në zhvillimin e marrëdhënieve ekonomike të cilat po shkojnë mirë. Këto të fundit po përmirësohen në një masë të tillë sa të bëjnë që disa nga miqtë tanë jugosllavë të shqetësohen për përkeqësimin e marrëdhënieve ekonomike me KE-në.
- Mendoj se do të ishte e çuditshme nëse Moska do të rrezikonte këto tendenca të favorshme duke ndërhyrë në Kosovë dhe në marrëdhëniet e Jugosllavisë me Shqipërinë. Çdo shenjë e përfshirjes sovjetike në këto zona tepër të ndjeshme do të ringjallte armiqësinë e fshehur jugosllave në drejtim të Bashkimit Sovjetik.
- Në fakt kemi të dhëna për përfshirje sovjetike. Në fillim të trazirave në Kosovë, deklaratat jugosllave që i referoheshin ndërhyrjes së huaj përfshinin kominformistët. Por, kjo akuzë nuk u mbështet asnjëherë seriozisht dhe, pas artikullit kritik të gazetës “Pravda” në prill, kominformistët nuk janë përmendur në ndonjë deklaratë të rëndësishme. Nëse jugosllavët do të kishin të dhëna për ndërhyrje sovjetike apo nëse do të dëshironin të tërhiqnin vëmendjen në këtë pikë, siç sugjeron edhe Berislavjevic në deklaratën e tij, me siguri që do t’i ishin kthyer kësaj akuze.
- Për sa i përket përdorimit të mundshëm nga Moska të kartës së Kosovës për të ndikuar në zhvillimet në Poloni, do të mendoja se ata e kanë kuptuar që influenca e Jugosllavisë në Poloni është kaq periferike sa të mos përpiqen ta luajnë këtë rol, veçanërisht kur ajo rrezikon të shqetësojë marrëdhëniet e mira aktuale me Jugosllavinë.
- Gërliçkov, anëtar i Kryesisë së Partisë, e mohoi në bisedën me mua mundësinë e ndërhyrjes sovjetike në Kosovë më 6 prill (telegrami im nr. 43). Që atëherë kam folur me këshilltarin për Politikën e Jashtme të kryeministrit dhe një zyrtar të lartë të Partisë: të dy më thanë se e dinin që nuk ka të dhëna për ndërhyrje sovjetike. Megjithatë, ky i fundit shtoi se nuk mund të përjashtohet asnjëherë mundësia e përzierjes sovjetike: ata duhet të kenë lënë pas agjentë në Shqipëri.
- Një shpjegim i mundshëm për sugjerimet e Berislavjevic dhe drejtimin zyrtar jugosllav (që unë nuk e kam parë ende) mund të jetë që autoritetet jugosllave, të vetëdijshme për disa nga dobësitë në rastin e tyre në Kosovë (veçanërisht mosdhënien e statusit të Republikës) po përpiqen që një pjesë të përgjegjësisë për ngjarjet t’ia kalojnë agjencive të jashtme. Ata janë të shqetësuar për imazhin e tyre jashtë vendit lidhur me trajtimin që i kanë bërë shqiptarëve të Kosovës. Rusët do të shërbenin si kokë turku e vërtetë.
Bolland
Kopje për:
Stafin e Vlerësimit,
Zyra e Kabinetit.
[Ky telegram nuk është përcjellë]
-43-
Konfidenciale
GR 200
Fm Moskë 261155z, maj ‘81
Informacion rutinë për FCO
Telegram nr. 295, i datës 26 maj 27 maj 1981
Informacion, Beograd
Telegrami juaj nr. 311
Kosova
- Besoj se rusët thjesht po vëzhgojnë situatën nga larg. Vlerësimi ynë vazhdon të jetë se është në interesin afatgjatë të sovjetikëve që të ruajnë marrëdhënie korrekte me Jugosllavinë, së paku deri kur të fillojnë të shfaqen mosmarrëveshjet në radhët udhëheqjes jugosllave mbi mënyrën se si do të përballohen problemet e vendit. Raportimi nga ana e shtypit sovjetik ka qenë i shkurtër dhe i vetmi koment ishte mohimi (gazeta “Pravda” e datës 19 prill: shkresa nisur me telefaks e z. Jackson e datës 21 prill) i supozimeve për ndërhyrje sovjetike, gjë që me sa duket i acaroi rusët.
- Ambasada jugosllave këtu nuk ka bërë më shumë sesa të thotë që rusët nuk janë “të pakënaqur” për trazirat në Kosovë. Ne nuk kemi të dhëna se shembulli jugosllav po bëhet “gjithnjë e më shumë tërheqës” në Evropën Lindore apo se Bashkimi Sovjetik është i shqetësuar për këtë rezultat. Dyshoj se situata është krejt e kundërta – lëvizja Solidariteti është ndoshta vërtet shumë më e pavarur se sindikatat jugosllave. Mbase këto të fundit një ditë mund të tundohen të mësojnë nga përvoja e solidaritetit?
Brooke Turner
Kopje për:
Stafin e Vlerësimit,
Zyra e K abinetit.
[Ky telegram nuk është përcjellë]
-44-
Konfidenciale
GRS 210
Fm moskë 280530z, maj ‘81
Prioritet i lartë
Telegram nr. 303 i datës 28 maj
Për informacion rutinë, Beograd
Telegrami juaj nr. 311 dhe telegrami im nr. 295
Kosova
- Meqenëse turneu im ishte caktuar, pata mundësinë që të diskutoja çështjen e Kosovës me ministrin në Ambasadën jugosllave këtu.
- Strbac e pranoi me sinqeritet se shqetësimi i takonte vetë gabimeve të kaluara të Jugosllavisë në trajtimin e pakicës shqiptare po aq sa edhe ndërhyrjes së shqiptarëve. Për shembull, numri i studentëve në Kosovë kishte arritur në 51,000 dhe ishte lejuar që Universiteti të mbante kontakte me Tiranën. Megjithëse Shqipëria i kishte shfrytëzuar mundësitë që ofronte kjo situatë, Strbac e dinte se nuk kishte të dhëna që rusët i kishin inkurajuar ato. Sipas mendimit të tij, qeveria sovjetike ishte e shqetësuar që të mos u jepte jugosllavëve asnjë arsye legjitime për ankesë për këtë rezultat dhe i ka bërë të qartë jugosllavëve mosaprovimin nga ana e tyre të terrorizmit në lidhje me incidentin e bombës në Ambasadën jugosllave në Tiranë në përvjetorin e ditëlindjes së Titos.
- Natyrisht kjo nuk kundërshton deklaratën e mëparshme të Ambasadës jugosllave që rusët nuk janë “të pakënaqur” për trazirat në Kosovë.
Brooker Turner
[Ky telegram nuk është përcjellë]
-45-
Për përdorim të kufizuar
J C R Gray Esq Ambasada britanike EESD, Beograd FCO 2 qershor 1981
Kosova: zjarri në Patriarkanën e Pejës
Ka patur një zhvillim të ri në historinë e zjarrit misterioz të vënë në Patriarkanën Ortodokse Serbe në Pejë, më 16 mars (referuar në letrat e Terence Clark dërguar për Ju më 22 prill dhe 11 maj).
- Në një konferencë për shtyp në Prishtinë, më 27 maj, Prokuroria Publike bëri të ditur se janë kryer hetime zyrtare dhe se “ka shumë të ngjarë” që zjarri është shkaktuar nga një qark i shkurtër që rezultonte nga instalime të dobëta elektrike dhe izolime të pamjaftueshme. Në mënyrë alternative zjarri mund të jetë shkaktuar edhe nga një oxhak me defekte. Sidoqoftë, forcat e brendshme të sigurisë janë udhëzuar që të vazhdonin me hetimet për të hequr çdo dyshim të mbetur.
- Gazetarëve pjesëmarrës mesa duket nuk u bënë përshtypje këto shpjegime dhe siç raportoi gazeta “Politika”, ata bënë disa pyetje kërkimore. Përgjigjet nuk ishin të mjaftueshme. Si mund të përcaktohej se oxhaku ishte dëmtuar para vënies së zjarrit dhe jo gjatë tij? “Oxhaku ishte dërguar në Beograd për analiza që do të zgjidhnin këtë pikë”. Pse nuk ishte dhënë menjëherë informacioni për vënien e zjarrit? “Faktet nuk njiheshin dhe vetëm hetuesi ishte autorizuar që të jepte informacion”. A kanë funksionuar siç duhet pajisjet me ujë që përdoren nga makinat zjarrfikëse? “Zjarrfikësit kanë argumentuar se ishin përdorur të gjitha mjetet në dispozicion për shuarjen e zjarrit”. Siç e tha edhe gazeta “Politika” (ndoshta mjaft bujarisht), “në tërësi vetëm një pjesë e pyetjeve morën përgjigje, por prokurorët ishin përpjekur në fakt që t’i përgjigjeshin çdo pyetjeje – nëse ishte brenda kompetencës së tyre”.
- Toni i kujdesshëm, në mos i paqartë i këtyre komenteve zyrtare, nuk do të ndikojë shumë që të largojë dyshimet e serbëve se ishin nacionalistët shqiptarë që vunë zjarrin. Nga ana tjetër, këto komente natyrisht nuk përbënin një konfirmim zyrtar të ngjarjes. Terence Clark raportoi më 11 maj se ishte vendosur në të vërtetë nga policia se bëhej fjalë për rastin e zjarr vënies së qëllimshme. Kështu, mbase nuk kemi dëgjuar lajmet më të fundit në këtë pikë.
I Juaji, Charles Crawford
Oficer Informacioni
