KËMBËNGULJE PËR TË TEJTËRSUAR polifoninë shqiptare në iso-polifoni sirenash
Ditët e para të këtij muaji tetor 2022 ka dalë në qarkullim libri i studjuesit dhe specialistit të folklorit, z.Fitim Çaushi, me titull “Akademiku Tole varrmihësi i Polifonisë Shqiptare”.
Po pasqyrojmë shkurtimisht një pjesë së parathënies së këtij libri prej vetë autorit:
“Në qytetin e Vlorës, më 29-30 korrik 2022, Shoqata “Labëria” e këtij qyteti organizoi Festivalin Folklorik të Polifonisë labe. Pjesëmarrja e 30 grupeve polifonike nga Vlora, Delvina, Gjirokastra, Tepelena, Mallakastra, i dhanë të kuptojnë Ministrisë së Kulturës, Akademisë së Shkencave dhe shpiksit të “iso-polifonisë” labe, z.Vasil Toles: “Ju rroftë “iso-polifonia” e sirenave greke, ne kemi njohur dhe do të këndojmë vetëm këngën polifonike, ardhur prej shekujsh, këngën labe, që është krijuar këtu në vendin tonë nga stërgjyshërit tanë”.
Profesorët dhe studiuesit tanë të nderuar si Zihni Sako, Çesk Zadeja, Ramadan Sokoli, Baki Kongoli, Tish Daia, Albert Paparisto, Beniamin Kruta, Limos Dizdari, Shpëtim Kushta, Feim Ibrahimi, Kujtim Laro, Pirro Miso, Lorenc Antoni, Rexhep Munishi, Sokol Shupo, Bajram Lapi, Fatmir Hysi, Roland Çene, Haxhi Dalipi, Spiro Shituni, Kosta Loli, Tasim Gjokutaj, Bardhosh Gaçe, Lefter Çipa e shumë të tjerë, në studimet, leksionet dhe vlerësimet e tyre, e kanë cilësuar këngën shumëzërëshe të Shqipërisë së Jugut Polifoni. Këtë e ka pranuar edhe vetë akademiku Tole, i cili në vitin 1999 shkruante: “Vetëm në shek XX trashëgimia muzikore shumëzërëshe me iso e Shqipërisë së Jugut, u përcaktua dhe u klasifikua nga etnomuzikologjia e re shqiptare si polifoni popullore.”(V.Tole“Folklori muzikor -Polifonia shqiptare-1”)
Kënga popullore e Labërisë është konsideruar Polifoni popullore edhe nëpër Konferenca Kombëtare, prej prof. Aleks Budës, prof. Stefanaq Pollos, prof. Alfred Uçit, prof. Qemal Haxhihasanit, Razi Brahimit, etj., deri në Konferencën “Për formimin e popullit shqiptar, të gjuhës dhe të kulturës së tij”,( Konferenca kombëtare 1989), si dhe në simpoziumin e Polifonisë Ballkanike organizuar nga Insituti i Kulturës Popullpre në Tiranë më 7-8 tetor 1989.
Aq serioze dhe shkencore kanë qenë studimet e profesorëve shqiptarë, sa Vasil Tole detyrohej të pohonte: “Në hyrje të punimit tonë mbi iso-polifoninë popullore shqiptare do të na duhet të qëndrojmë në shpjegimin e termit “polifoni” sipas kuptimit më të gjerë që kjo fjalë mbart….por edhe ta pranojmë atë tashmë si realitet të provuar nga të gjithë”( V. Tole “Folklori muzikor”)
Përderisa në Shqipëri të gjithë e kishin pranuar polifoninë shqiptare si një realitet artistik, Vasil Tole nuk duhej të guxonte t’u kundërvihej të gjithëve dhe ta tjetërsonte këtë realitet artistik, pa dokumente dhe argumente me bazë nga krijimtaria folklorike e popullit tonë, gjë që tregon se është nxitur nga faktorë të jashtëm.
Nuk do të kishin ndonjë rëndësi të veçantë shkrimet e prof. Toles nëpër libra, (përmbledhje leksionesh për studentësh( pasi atyre u mungojnë argumentet shkencore, nëse ato, nuk do të konkretizoheshin në një vendim të UNESCO-s, e cila pranoi propozimin e Vasil Toles nga pozitat e përfaqësuesit të Ministrisë së Kulturës shqiptare, ku ai punonte. Me këtë tjetërsim, Shqipëria nuk do të kishte më muzikë polifonike, sikundër është konsideruar e tillë të paktën në hapësirën e disa shekujve prej bartësve dhe studiuesve të saj labët, kur bëhen bashkë, nuk do të thoshin më; “ja marrim një kënge”, por, sipas z.Toli duhet të detyrohen të thonë: “ja marrim një isoje”! Me propozimin e akademikut Vasil Tole, (në kohën që Ministër i Kulturës ishte znj.Arta Dade), e me dekret të UNESCO-s, Shqipëria këtej e tutje duhet të ketë vetëm muzikë “iso-polifonike”, polifonia popullore i mbetet peshqesh një populli tjetër! Dhe se kush është ky populli tjetër, duhet ta dijë Vasil Tole dhe kryetari I Akademisë, por që ende nuk na e kanë thënë troç.
Akademiku Tole tjetërsoi një margaritar artistik të popullit shqiptar, i njohur dhe i respektuar në Europë dhe në botë nga dhjetra koncerte të Ansamblit Shtetëror të Këngëve dhe Valleve Popullore, si dhe prej ansambleve amatore dhe grupeve polifonike!
Lind pyetja: Përse duhej ky tjetërsim?! Kush e autorizoi Vasil Tolen të bëjë të tilla mblesëri nëpër mjegullën famëkeqe të epokës së tranzicionit? Edhe kësaj pyetjeje nuk jemi në gjendje t’i kthejmë përgjigje, sepse nuk kemi një vendim shtetëror, apo përfundim të një diskutimi shkencor nga një auditor specialistësh e artistësh popullorë, të cilët e përcjellin këtë trashëgimi kulturore gojë më gojë nga stërgjyshërit e tyre. Ppor, ama, dimë se në konventat e UNESCO-s për ruajtjen e trashëgimisë kulturore jomateriale, si në rekomandimin e saj të vitit 1989, në Deklaratën e Përbotshme të vitit 2001 për diversitetin kulturor, dhe në Deklaratën e Stambollit të vitit 2002, pranohet: se proceset e mondializimit dhe të ndryshimit shoqëror, krahas kushteve që krijojnë për një dialog të përtërirë mes bashkësive, shkaktojnë gjithashtu, njësoj si edhe dukuritë e mostolerancës, kërcënime të rënda për degradim, për zhdukje dhe shkatërim të trashëgimisë kulturore jo materiale, veçanërisht për faktin e mungesës së mjeteve për ruajtjen e kësaj të fundit. Konventa përcakton atë, që i konsideron trashëgimi shpirtërore”të gjitha praktikat, paraqitjet, shprehjet, njohuritë, veglat, artefaktet dhe hapësirat kulturore që bashkëshoqërojnë ato, që bashkësitë grupet dhe, kur është rasti, individët, i pranojnë si pjesë përbërëse të trashëgimisë së tyre kulturore”.(Vasil Tole“Mbi Konventën e UNESKO “)
Qëllimi kryesor i Konventës së UNESKO-s, është ruajtja e kësaj trashëgimie përmes masave që synojnë jetëgjatësinë e saj. Ndaj në konventë kërkohet që “publiku të mbahet i informuar për kërcënimet që rrezikojnë këtë trashëgimi”.
Ne e ndiejmë përgjegjësi qytetare të informojmë publikun, se akademiku Tole u bë varrmihësi i Polifonisë shqiptare me tjetërsimin dhe çvendosjen e gjenezës së Polifonisë shqiptare nga trualli ku është lindur, në truallin e vendit fqinj-Greqi. Akadamiku Tole përçau forcat artistike të këngës polifonike dhe nxiti një sërë polemikash kundër tij, sikundër ishte ajo e prof. Bardhosh Gaçes, prof. Sokol Shupos, Shoqatës Labëria, Shoqatës Polifonike të Shqipërisë dhe simpoziumi i Akademisë së Arteve dhe Shkencave të intelektualëve shqiptarë.
Duke shfletuar “studimet” e akademikut Tole, nuk na bind asnjë version i paraqitur prej tij, për këto asye:
1. Nuk kemi paketën zyrtare me propozimin e tij, që ka përcjellë në asamblenë e UNESCO-s;
2. Nuk kemi vendimin e Ministrisë së Kulturës;
3. Nuk kemi ratifikimin e marrëveshjes së UNESKO-s nga parlamenti shqiptar më 13 mars 2006;
4. Nuk kemi fotokopje të procesverbalit që është diskutuar kësisoj në UNESKO etj.
Si përfaqësues zyrtar i shtetit, akademiku Tole futi në UNESKO jo traditën e trashëgimisë shpirtërore të popullit shqiptar, të afirmuar nga etnomuzikologjia shqiptare dhe bartësit e saj. Ai ka përdorur statusin shtetëror për tjetërsim të vlerave kombëtare, duke paraqitur iniciativa e dëshira individuale në organizmat ndërkombëtare! Akademiku Tole e di, se për këtë ndryshim, duhet të kishte organizuar konsultime me një auditor të gjerë në vendin tonë, specialistë, profesorë, e ndoshta lindte nevoja për të organizuar edhe një simpozium shkencor për ta marrë kolegjialisht e zyrtarisht një vendim për “iso-polifoninë”, nëse i takonte për ta bërë.
Polifonia shqiptare nuk është pronë vetjake as e akademikut Tole, as e ministres, që e ka firmosur tjetërsimin, apo ministrave që vijnë e shkojnë, madje as e ndonjë tjetri. Ajo është produkt historik shekullor i stërgjyshëve tanë, pronë e kulturës kombëtare shqiptare. Pronë e popullit që e ka krijuar dhe bartur atë në rrjedhat e historisë sonë kombëtare nëpër shekuj, si dëshmi e identitetit tonë kombëtar! Për këtë tjetërsim të paramenduar, apo të urdhëruar, akademiku Tole përgatiti terrenin me një manovrim demagogjik.
* * *
Në librin e vet “Folklori muzikor”, botuar më vitin 1999, nga Shtëpia Botuese e Librit Universitar, Vasil Tole, për të mashtruar jo vetëm specialistet e folklorit shqiptar, pore dhe popullsinë që intërpreton polifoninë labe, duke vendosur si redactor të librit emrin e profesorit të nderuar Çesk Zadesë! Dhe këtë mashtrim e ka bërë me ndërgjegje të plotë, pasi ai e ka ditur shumë mirë se i nderuara Çesk Zadeja prej vitit 1996 ka qenë i sëmurë dhe, në prillin e vitit 1997 ndëroi jetë në Romë. Mund të quhet ky spekullim ndershmëri intelektuale, apo dallaver intelektual?
Mbrojtja që kërkon t’i bëjë prof. Tole “zbulimit” të tij, me emrin e profesorit të nderuar, Çesk Zadesë, nuk është e ndershme, është një spekullim flagrant, sepse profesori ynë i madh nuk mund të dilte kundër veprës së tij të mëparshme, pa e prezantuar “kthesën” për “iso-polifoninë” në një vepër të botuar prej tij, apo organ shtypi. Në vitin 1990, prof. Çesk Zadeja ka shkruar vlerësime për librin “ Polifonia labe” të etnomuzikologut Spiro Shituni, duke afirmuar Polifoninë si gjini artistike e artit popullor.( “Drita” 5 gusht 1990), dhe as që e ka përmendur kurrë termin “iso-polifoni a labe”.
Në prill të vitit 1995, është organizuar në Qendrën Ndërkombëtare të Kulturës në Tiranë koncertin polifonik “Kënga labe në shekuj, ” me grupet e krahinës së Kardhiqit, të “Të Rinjve” të Gjirokastrës dhe grupit polifonik të Bënçës. Kemi ftuar për të folur mbi gjenezën e Polifonisë labe “Artistët e Popullit”, Çesk Zadeja, Ramadan Sokoli dhe “Artistin e Merituar” Limos Dizdari. Ata sollën argumente shkencore në mbështetje të polifonisë shqiptare. Koncerti u transmetua në 14 prill në TVSH dhe është lehtësisht e verifikueshme.
Një vit më vonë, në qershor 1996, me iniciativën e prof. Bardhosh Gaçes dhe Artistit të Merituar Haxhi Dalipit, organizohet në Vlorë simpoziumi shkencor “Polifonia – një traditë e lashtë etnomuzikore e shqiptarëve”, në të cilin kumtoi edhe prof. Çesk Zadeja për Polifoninë. Po këtë vit prof. Çesk Zadeja ka regjistruar tri biseda për polifoninë labe në “Radio Tirana” me ilustrime të këngëve të Jugut.
Përse akademiku Tole spekulon dhe e fyen rëndë kujtimin e prof. Çesk Zadesë, duke e prezantuar si njeri me dy qëndrime; në propagandën zyrtare me polifoni, ndërsa në librin e prof. Toles, dy vjet pas vdekjes së tij me “iso-polifoni”?! A do ta merrte prof. Tole këtë inkursion tjetërsues të polifonisë, nëse do të ishin gjallë prof. Çesk Zadeja, Ramadan Sokoli dhe Beniamin Kruta?
Kurrë, prandaj ai priti sa ndërruan jetë këta kolosë të muzikës dhe vrapoi të falsifikonte gjithçka.”
GJENEZA E POLIFONISË SHQIPTARE
Nga FITIM CAUSHI (Pjesa 2)
Akademiku Vasil Tole e ka përcaktuar gjenezën e polifonisë shqiptare prej vajtimit, e konkretisht prej këngës vajtimore të sirenave. Por vajtimet duhet të jenë më të lashta sesa sirenat greke. Shumë studiues kanë cituar Plutarkun për legjendën e vdekjes së Hyut Pan – ligjëruesit të parë vajtimtar. Ne vlerësojmë citimin e arkeologut italian Ugolini, i cili e ka përcjellë këtë legjendë si ”një vajtim shumëzërësh buzë liqenit Pelod”. (liqeni i Butrintit).
Mitologjia e vendos vdekjen e Panit në Kaoni, territori i Labërisë, ku polifonia jeton ende lulëzimin e saj. Plutarku nuk na thotë sa zëra kishte kori që ligjëroi Panin, por thekson se rënkonin shumë zëra. Shumë zëra në unison apo shumë zëra në intonacion? Nuk ka asnjë dëshmi që ky shumëzërësh ishte në intonacion. Pavarësisht, se është legjendë, kjo simbolizon lajmërimin e gjëmës, një rit shumë të lashtë, sikundër ka qenë “e qara me botë” që duhet të ketë ekzistuar në kohën para Hyut Pan.
Poeti latin Ovidi, përpunon një mit të Akarnanisë (Çamërisë së sotme) dhe përmend Panin. Biri i Inakut, mbretit legjendar të Argosit, merr detyrë nga i ati të vrasë Argun, që mban peng motrën e tij kthyer në mëshqerrë. Rrugës shkon duke i rënë culës dyjare, (vegël popullore muzikore në Labëri, me dy gryka, datuar sipas barelievit të Apollonisë shek VI-V para epokës sonë), nga e cila Argu u mahnit dhe e ftoi të rrijë përgjithmon me të.
Është ekzaltues për ne, konfirmimi nga poeti i madh latin, i këtij momenti solem, kur, Hyu Pan, i deklaron Siringës, se do të komunikonte me të, vetëm me gjuhën e artit elegjiak! Ky “zë i hollë si vajtim”, ishte një “art që kishte mahnitur Hyjninë”, aq sa ka tërhequr edhe Argun që “me njëqind sy ruante vajzën e mbretit të Thesalit”!
Këtë nuancë vajtimi, që shfaqet qysh në kohën e Hyut Pan, akademiku Tole, e konsideron shtratin e “isopolifonisë”, duke thënë: “E qara me botë është shtrati i lindjes së iso-polifonisë.” Nga që nuk e njeh procesin e formimit të këngës polifonike, akademiku Tole thotë: “Në këtë rreshtim të vajit, futet edhe “e qara me botë”, në të cilën ne gjejmë gjenezën e lindjes së isopolifonisë popullore”. “E qara me botë“, ndodhet e regjistruar nga Homeri në vajtimin e Akili për Patroklin:
“Tanë të mblidhemi rrotull Patroklit dhe t’i qesim gjamën / Si asht zakoni me u ba nderim të shuemve / E mbasi t’jemi ngop me vaje e kuje…vajit me gjamë ja dha Akili i pari “
Porosia e Akilit, “t’i qesim gjamën” Patroklit, përbën fillimin e ceremonialit mortor, por jo polifoni. Për gjëmën ka shkruar edhe Eskili:
“Po ja sipër tyre një hyjni, Apolloni / Apo Pani a Zeusi, dëgjojnë vajin klithmaçjerrës / Të shtegtarëve të qiellit që në besë e ndore / Të hyjve ndodheshin, kur gjema u erdh..”
Eskili përcjell besnikërisht një rit të lashtë në të cilin sipas besëtytnive popullore marrin pjesë hyjnitë qiellore Apolloni, Pani dhe Zeusi. Pani, sikundër edhe Hyjnitë e tjera, ka dëgjuar “vajin klithmaçjerrës” në çastin kur ka mbërritur një gjëmë”, pra janë elementë të gjëmës. Eskiki i skicon saktë veprimet që bëhen gjatë gjëmës:
“Me grushte gjoksit duke i rënë / Shikoni faqet si i kam / Me gjurma gjaku e çjerrje thonjësh / Nga vaji zëmra si s’na plas! / …Godas me grushte fytyrën fort, / Shkul flokët, faqet grij me thonj”.
Kjo formë të qari, “me botë”, me britma, me llahtarë, me të çjerra faqesh dhe shkulje flokësh, ka ekzistuar në tërë popujt e Ballkanit, madje edhe në popujt asirianë, sikundër na dëshmon “Epi i Gilgameshit”, por në asnjërin prej tyre nuk kemi polifoni, sepse polifonia është krijimtari artistike e ndërgjegjshme, jo ulërima dhe klithma instinktive. Një polifoni të tillë inekzistente mund të pjellë vetëm akademiku Tole me padijen e tij moderne!
Për ta përforcuar “zbulimin” e tij, akademiku Tole vijon: “E “qara me botë” ruan në strukturimin e saj, bërthamën, modusin isopolifonik të ndërtimit, d.m.th. strukturën e shumë zërave të lidhur ngushtësisht me ison”.
Edhe këtu akademiku Tole, është i vonuar, sepse është theksuar nga etnomuzikologët shqiptarë, se zërat në një këngë polifonike, janë të lidhur doemos me ison, por kjo nuk përcakton në asnjë mënyrë “iso-polifoni”!
Polifonia shqiptare mund të ketë lindur nga ceremoniali mortor, por faza që përcakton akademiku Tole është e gabuar: E “qara me botë”, është dukuri që përcakton fillimin e ceremonialit të vajtimit, por jo vajtim masiv dhe ca më pak gjenezën e polifonisë.
“E qara me botë”, kjo që na ka ardhur deri sot, nuk është vajtim kolektiv si në bashkësinë primitive apo fiset indiane në pyjet tropikale, as e “lidhur ngushtësisht me ison”, apo me strukturën e shumëzërëshit. “E qara me botë”, me llahtarë, me tmerr, ndodh vetëm pasi vjen gjëma në fshat. Gratë e fshatit, apo miqtë e largët, vajza ose motra e martur në X fshat, fillojnë britmat “me botë”, me llahtarë, me ulërima, në hyrje të fshatit apo në hyrje të lagjes, sikundër e meriton një humbje fizike që s’do të kthehet më, pavarësisht moshës apo vlerave shoqërore.
Ajo që kemi mundur të konstatojmë në 50 vjet hulumtim, është, se gjëma nuk vjen kolegjialisht, as farefisi apo gratë e fshatit, që zënë ulërimat kur marrin vesh lajmin kobzi, nuk vijnë kolegjialisht, vijnë secila për hesap të vet, vijnë individualisht.
Në këtë fazë të ceremonialit mortor, e “qara me botë”, nuk ka tekst, as monologë, as dialogë, as poezi as këngë, ka vetëm britma dhe ulërima me tmerr, me llahtarë ka vetëm disa formula klishe të shoqëruara me pasthirma çjerrëse për të mbajtur të ngritur atmosferën tragjike në çastin, kur vjen gjëma në fshat, kur vjen i vdekuri në shtëpi dhe kur e nxjerrin të vdekurin nga shtëpia, për ta shpurë në banesën e fundit, si: ”ç’të gjeti Xhevooo”, “leshkora birooo”, “korba djalooo”, “korba vëlla xhani”, “binadala Mirooo”, “leshprera vajzooo”, “kuterina motërooo”, etj. Kjo traditë është e barazvlefshme edhe për vajtimet në Gjirokastër, të quajtura “e qarë me botë”.
Kështu veprohet edhe kur vdekja ndodh në shtëpi. Kanuni i Labërisë ka theksuar: “Të afërmit e të vdekurit detyrohen të japin lajmin e vdekjes me anë të ulërimës së grave”. Shoqërimi i grave që vijnë me britma të llahtarshme, me pasthirma, nga pjesëtarët e tjerë që janë ndodhur në shtëpi, është spontan dhe shumë kalimtar, nuk ka një traditë të rregullt dhe të përcaktuar.
Nëse polifonia do të kishte gjenezë nga “e qara me botë”, e qara me ulërimë, sikundër na sugjeron formula pseudoshkencore e akademikut Tole, do të kishim “isopolifoni” edhe tek popujt e tjerë të Ballkanit; madje do të kishim “isopolifoni” edhe tek ulërimat e ujqërve, sikurse i konsideron Dr. G. V. Hahni ulurimat e grave të Odries në momentin e gjëmës, 180 vjet më parë në Labovën e Zhapës Gjirokastër: “Zia më e madhe është kur burri vdes në moshën më të bukur. Gratë që janë mbledhur rreth tij lëshojnë një klithmë rrëqethëse, që mund të krahasohet me ulërimën e ujqve, por ështe e përzier edhe me tone të larta të mprehta. Gratë e fshatit që kanë miqësi me këtë derë, sa dëgjojnë ulërimat shkojnë me vrap në shtëpinë e të ndjerit, tue bërtitë e tue rrahë kraharorin me grushta dhe e shtojnë këtë kor të tmershëm motrat, kunatat, vajzat dhe e shoqja e të ndierit, të cilat presin flokët, kthejnë manton nga prapa (lëkurçen i thoshin labërit), që ana e leshit të jetë nga jashtë, gëricin faqet dhe i bëjnë me gjak, godasin gjoksin, copëtojnë flokët e këputura, e çirren aq fort sa e humbasin zërin, rrëzohen përdhe. ” (Hahn G. V. “Studime shqiptare” Tiranë 2004. f. 209)
Tek konstatimet e Dr. Hahnit, nuk kemi të qara me tekste, por ulërima të ngjashme me ato të ujqve dhe pantomima, karakteristikë e “të qarit me botë”. Sipas teorisë së akademikut Tole, edhe tek britmat e zezakëve edhe tek fiset primitive, duhet të ketë “iso-polifoni”, sepse ka elemente të përbashkëta me veprimet e grave shqiptare! Një rit të tillë, të fiksuar edhe me gjestikulacione, e gjejmë të përcjellë përmes transmetimit gojor në disa prej ligjërimeve, që kanë mbërritur deri sot:
“Korba motër për vëlla / Ç’i bë faqet gjakëra / Shkuli leshtë për hata / U hodh nga shkëmbi e ra “.
Ja dhe simotra në Konispol: “Të varfrën e gjeti gjëma / Në shkallë duall të motra / Çuar faqet shklien rroba.”
Sikundër shihet gjëma shoqërohet patjetër me ulërima, me çjerrjen e faqeve, me goditje grushtash në kokë etj. Të “qarën me botë” në traditën e Labërisë, e kanë fiksuar vetë ligjërueset përmes “të qarës me ligje”, pa pyetur për akademikun tjetërsues:
“Kartën e mori kunata, / -Nuk i besoj këto karta, / Sa të më vijë mandata, /Armët e rrobat e arta…”.
Kthimi i armëve pa të zotin, ishte dëshmi zyrtare për një gjëmë. Në këtë atmosferë vajtimi, me klithma, britma, çjerje faqesh dhe shkulje flokësh, pra tek e “qara me botë”, nuk mund ta ketë gjenezën polifonia shqiptare.
Për të imponuar doemos mendimin pseudoshkencor mbi “isopolifioninë”, akademiku Tole e stërhollon edhe më tej ngatërresën e tij: “Na duhet të pohojmë se “vajtimi me botë” është një vajtim masiv, një vajtim i përmotshëm. Si i tillë është evident fakti që ky tip vajtimi prodhon një tingull masiv, në formën e clusterit isopolifonik”. Këtë e pohon edhe tek botimi “Pse qajnë kuajt e Akilit”.
Akademiku Tole për këtë fazë të ceremonialit të vajtimit; “e qara me botë”, nuk jep qoftë edhe një argument shkencor për të provuar, se kënga polifonike e ka gjenezën nga”e qara me botë”, nuk referon asnjë autor shqiptar, apo të huaj, por mbetet tek “clusteri”, i theksuar nga shumë studiues të polifonës në Shqipëri!
Akademiku Tole tek “Pse qajnë kuajt e Akulit” bën përpjekje të sforcuara për legjitimitetin e emërtesës “isopolifoni”, duke iu drejtuar misticizmit dhe, a priori bën një krahasim “mendimtar”: “Mund të mendohet se shumëzërëshi vajtimor isopolifonik, simbolikisht pasqyron simbolikën e lumit antik të dhimbjes, Akerontit… në të njëjtën mënyrë edhe zërat e ndryshëm të isopolifonisë vajtimore, krijojnë një shtrat muzikor të ngjashëm me këtë lumë, i cili, kur i vdekuri është ende mbi tokë, qëndron aty për të bërë lidhjen mes këtyre dy botëve”.
Akademiku Tole i redukton zërat e polifonisë popullore në një artific, për të bërë lidhjen e të vdekurit mes dy botëve: mbi tokë dhe nën tokë! Çfarë të veçante ka lumi Akeront nga lumenjtë e tjerë, që vajtimi shumëzërësh “iso-polifonik” krijon një shtrat muzikor të ngjashëm me këtë lumë dhe pasqyron simbolikën e tij dhe jo të një lumi tjetër?! Si e bëjnë “lidhjen mes dy botëve” njerëz të hapësirave të ndryshme, që nuk e njohin lumin Akeront? Si e krijojnë ata “isopolifoninë” gjatë gjëmës, kur japin lajmin e vdekjes, në mungesë të Lumit Akeront?! Duhet patjetër lumi Akeront, për të pasqyruar simbolikën e “iso-polifonisë”?! A nuk ka të njëjtin funksion Lumi Akeront me lumenjtë e tjerë; Lumin Pavlla, Lumin Kalasë, etj?! Sipas akademikut Tole, vetëm tek Lumi Akeront, “shumëzërëshi vajtimor iso-polifonik, pasqyron simbolikën e lumit antik të dhimbjes”!
Akademiku Tole e paraqet krijesën e tij, “iso-polifoninë”, si produkt të një mjedisi gjysmë të vdekur: “Veprimi i tij është vajkëndimi, e folura lëvizjet, të cilat lindin gjatë këtij çasti midisës të jashtëzakonshme, as jetë as vdekje”.
Akademiku Tole harron se “e qara me ligje” është proces artistik, dhe një proces artistik, zhvillohet kur ligjëruesja është e gjallë dhe jo gjysmë e vdekur, në të kundërt ajo nuk mund të krijojë një art sinkretik; poezi dhe muzikë.
Akademiku Tole, ngatërrohet keq, duke vendosur shenjën e barazimit midis “të qarët me botë” dhe “të qarës me ligje”, ndonëse ato nuk janë identike përsa i përket zhvillimeve muzikore, dhe shkruan: “Tek e qara në grup dhe në formacionet e saj të përveçme, si “e qara me botë”, apo “e qara me ligje”, gjejmë të sendërtuara edhe format e organizimit strukturor, të cilat më pas u implementuan dhe u bënë të përveçme në strukturën e tragjedive të Eskilit”
Sikurse shihet, akademuku Tole i vendos format dhe organizimin strukturor të polifonisë, tek e qara me botë, me ulurima! Shtrirja e këngës polifonike shqiptare deri te Eskili, pa dokumente dhe argumente shkencore, është amatoreske, krejtësisht empirike, sepse ndërtimi i tragjedisë me korifeun, strofën, antistrofën dhe korin nuk ka të bëjë me katër elementët muzikorë të polifonisë, pasi korit të tragjedive antike ia dimë tekstin letrar që na vjen prej autorëve antikë, por jo muzikën. Po qe se do të kishim të dhëna që dokumentojnë fenomenin sonor të polifonisë, problemi do të ishte i zgjidhur, pa qenë nevojë për abstragime dhe fantazira subjektiviste.
Akademiku Tole ngatërron polifoninë muzikore me polifoninë tekstore! Nuk dimë se në ç’territore jashtë Shqipërisë, ruhet apo ka humbur kjo dukuri, “e qara me botë”, por dimë që për rrethana të veçanta, populli shqiptar e ka ruajtur të “qarën me ligje si prolog të një spektakli të vërtetë artistik, cilësisht të pastër dhe të përcaktuar qartë. Kalimi nga gjëma me klithma, pasthirrma, të rrahura të gjoksit, çjerrje të fytyrës, shkulje të flokëve, veprime që i ka kryer veç Kasandrës për vrasjen e Hektorit, edhe Akili, kur i vritet Patrokli, e deri tek e qara me poezi, me muzikë, me art, kërkon një fazë tjetër, e cila në Labëri quhet “e qarë me ligje”.
Karakteristikën kryesore të kësaj krijimtarie, e ka prcaktur edhe Prof. Çabej: “Melodinë toske të vërtetë, më vjen mirë ta përshkruaj me dy atributet: elegjiake dhe ekspansive, tingull themelor elegjik i këngës”. Sikundër shihet, edhe prof. Çabej, shpreh një nga veçoritë e melodisë së këngës toske dhe labe, skurse e kanë shprehur edhe shumë studiues të tjerë, të mbështetur tek septima minore e këngës polifonike.
Vetëm gjatë zhvillimit të ceremonialit të ritit, që për ne do të thotë “e qarë me ligje”, lind vullneti për krijimtari. Gratë futen në shtëpinë e të vdekurit me “të qarën me botë” dhe e ndërpresin atë për të shkuar pranë të vdekurit, ku fillojnë ligjërimin, pra fillojnë fazën e dytë, “të qarën me ligje”. I thurin atij poema me vargje të muzikuara, të shoqëruara edhe nga gratë që e rrethojnë. Pasi shkarkojnë dufin, ia lënë vendin gruas tjetër.
Ndryshimin, nga “e qara me botë”, në të “qarën me ligje”, e ka konstatuar edhe doktor Hahni: “Vajtimi ndryshon, tani bëhet me vjersh, të cilat i këndon një grua, ndërsa i përcjell kori i grave të tjera…vajtuesja impresionohet aq fort sa që krijon edhe vetë vjersha vajtimi…gratë e fisit qajnë kështu pa i ndërprerë njeri, por kur u vjen radha grave të tjera e ndërpresin njëra-tjetrën duke i bërë shenjë”
Sikundër shihet, doktor Hahni konstaton ndryshimin e fazave gjatë ritit të vajtimit, i cili tani bëhet me vjersha, me muzikë, përcjellë nga kori. E ka kuptuar dr. Hani 180 vjet përpara këtë rit të popullit shqiptar dhe nuk e ka kuptuar akademiku Tole, që është lindur dhe rritur në Shqipëri?!
Nuk besojmë, se akademiku Tole ka marrë pjesë në ndonjë ceremonial mortor në fshatrat e thella të Labërisë apo të Malsisë së Veriut, pasi do ta kishte konstatuar këtë diferencë. Vetëm gjatë këtij ceremoniali kolektiv disashekullor, “e qara me ligje”, mund të ketë shërbyer si gjeneza, ku janë formuar strukturat bazë të Polifonisë shqiptare, sepse mundësitë për zhvillim të faktorëve të brendshëm dhe diferencim të shumëzërëshit polifonik në aspektin muzikor, kanë qenë të mëdha. Primare në këtë proces ka qenë vajtimi me fjalë të muzikura i ligjërueses dhe jo “isua”.
add a comment
