Ishte viti 1993. Dhjetor. Në Shkup mbahej një simpozium shkencor me temë Kontinuiteti gjuhësor dhe letrar. Ishte hera e parë që Katedra e Gjuhës dhe e Letërsisë Shqipe e Universitetit të Shkupit organizonte një veprimtari të tillë. Deri para ndonjë viti kjo gjë ishte e pamundur për shkak të presionit të madh politik ndaj shqiptarëve në këtë ish-republikë jugosllave.
Në simpozium merrnin pjesë studiues nga Shkupi, Prishtina dhe Tirana. Nga Shkodra kishin ardhur profesor Jup Kastrati dhe disa të tjerë. Profesor Jup Kastrati ishte pa dyshim studiuesi jo vetëm më i moshuar, por edhe më me autoritet në atë tubim shkencor, me shumë kontribute në shkencën albanologjike dhe në punën pedagogjiko-arsimore. Binte në sy qëndrimi serioz, fjala e matur, por edhe pamja e një burri zotni, tek i cili, sikurse edhe te shumica e intelektualëve të brezit të tij, bashkëjetonin kultura evropiane dhe etika tradicionale shqiptare.
Simpoziumi zgjati dy ditë dhe kaloi shumë mirë. Nikoqirët u kujdesën maksimalisht që ne të akomodoheshim sa më mirë dhe ta ndienim veten mirë në çdo pikëpamje.
Të nesërmen e përfundimit të punimeve të simpoziumit, kur po bëheshim gati të niseshim secili në drejtim të vet, mora vesh se për studiuesit nga Shqipëria ishte siguruar një mikrobus që do t’i dërgonte ata deri në Qafëthanë. Kisha nevojë të shkoja në vendlindje, në Strugë dhe i pyeta organizatorët se a mund të udhëtoja edhe unë me ta. Ata e mirëpritën kërkesën time dhe m’u lutën që ta luaja edhe rolin e shoqëruesit, detyrë që do të duhej ta bënte ndonjëri nga ata. “Ti i njeh të gjithë” – më thanë gati njëzëri Xhevat Gega dhe Remzi Nesimi. – “Shumë prej tyre i ke miq. Andaj, na kurse që të mos e bëjmë këtë rrugë dy herë brenda ditës”.
Xhevati dhe Remziu ishin burra në moshë dhe kishin pasur shumë angazhime para dhe gjatë konferencës. Me një fjalë ishin lodhur. “Në Strugë – shtuan – është porositur një drekë te restorant ‘Vanila’. Ti e di ku është. Hani drekë bashkë dhe pas drekës ata vazhdojnë rrugën për në kufi. Ja, kjo është e gjitha”.
E pranova me kënaqësi këtë “detyrë”. Pse jo? Të udhëtoje me njerëz si ata ishte kënaqësi. Madje edhe e dobishme, sepse mund të mësoje diçka që s’e dije.
Rrugës nga Shkupi në Strugë, që zgjat jo pak, unë me disa kolegë të ulur në fund të autobusit bëmë një debat të fortë politik për zhvillimet në Shqipëri. Debati zhvillohej mes meje dhe dy-tre mbështetësve fanatikë të PD-së, që kishte ardhur në pushtet rreth një vit e gjysmë më parë. “Po silleni me njerëzit si komunistët dikur!”, u thashë ndër të tjera kolegëve të mi “demokratë”, duke e konkretizuar pohimin tim me shembullin e marrjes së telefonit një profesori të mirënjohur. Tre “militantët” më kundërshtonin, duke thënë se nuk i duhej më se “nuk kishte nevojë të lidhej me Ministrinë e Brendshme”. “Nuk e di kush krejt nga ju është lidhur me Ministrinë e Brendshme, por kisha nevojë të lidhesha unë me të, për t’i kthyer një komplet revistash që më kishte dhënë për punë”. (Nuk po zgjatem më shumë te kjo çështje, së paku jo këtë herë, sepse do të na largonte nga tema). Në autobus dëgjohej vetëm zhurma e motorit dhe zëri i ne të nxehurve atje në fund. Të tjerët heshtnin. Shumicës i vinte mirë që unë i thosha me zë të lartë disa gjëra që do t’i thoshin mbase edhe ata, por nuk guxonin, për shkak të pasojave që mund të kishin.
Kur arritëm në Strugë, te restoranti ku qe paraparë dreka tryezat ishin gati. Pasi hëngrëm drekë bashkë, grupi i Tiranës u nis për në Qafëthanë, kurse grupi i Shkodrës, në krye me profesor Jupin, thanë: ”Ne nuk guxojmë, sepse na zë nata dhe na dalin maskat”.
Në Shqipëri, posaçërisht në Veri, në atë kohë vepronin grupe kriminale, që dilnin në rrugë, sidomos natën dhe, nën kërcënimin e armëve, i ndalnin udhëtarët, i plaçkitnin, i keqtrajtonin, kurse në rast mosbindjeje e kundërshtimi mund të ndodhte edhe më e keqja.
“Do të qëndrojmë sonte në Strugë dhe nesër në mëngjes nisemi në rrugë”.
Në grupin e Shkodrës, ta quajmë kështu, pos profesor Jupit, ishin edhe Tomor Osmani, Stefan Çapaliku, Eleni Karamitri dhe një zonjë tjetër, emri i së cilës nuk më kujtohet.
Pasi u përshëndetëm me shokët nga Tirana, u nisëm ngadalë në këmbë drejt qendrës së qytetit.
Duke ecur pranë e pranë, përmes qytetit, profesor Jupi m’u drejtua me fjalët: “A ka hotel këtu, Agim?”. “Hotel? Po pse, profesor, kemi shtëpi dhe banesa. Do t’ju bëjmë konak për një natë”.
“Jo, jo, faleminderit… Duam të shkojmë në hotel…. Ku ka hotel?”. Unë nuk fola, por kur pyetja u përsërit për të tretën herë, thashë: “Hotele këtu ka sa të duash se ky është qytet turistik! Hotel? Qe hoteli!” – dhe bëra me dorë nga hotel “Beogradi”, që gjendet (edhe sot) në qendër të qytetit, mu pranë urës së Drinit.
Hymë brenda. Ata u afruan te recepcioni, kurse unë u ula te një tryezë në skaj dhe po prisja. I shihja nga larg se si bënin llogari me gishtërinj teksa komunikonin me recepcionistin.
Kur u kthyen, profesor Jupi tha: “Qenka pak shtrenjtë!”.
Kolegët tanë të Shqipërisë atëherë ishin keq materialisht, madje më keq se ne. Me të ardhura të ulëta dhe nevoja të shumta. Më vonë do të ndryshonte gjendja, madje do të ndodhte e kundërta: gjendja e tyre do të vinte duke u përmirësuar, kurse e jona duke u keqësuar.
“Shtrenjtë është, profesor. Të thashë. Por mos u mërzitni. Do t’ju bëjmë vend. Struga nuk koritet për pak, madje as për shumë. Fundja, ju jeni pesë vetë, jo pesëdhjetë”.
Unë mund t’i merrja në telefon kolegët e Shkupit dhe t’ua parashtroja problemin, por nuk e bëra këtë. Vendosa ta zgjidhja vetë atë, me njerëzit e mi.
Zonja Karamitri tha: “Për ne s’ka nevojë. Unë kam njerëzit e burrit këtu. Unë dhe kolegia do të flemë tek ata. A mund të na afrosh pak?”. E pashë adresën. Ishte aty pranë, te sokaku pranë shtëpisë përkujtimore të vëllezërve Milladinovë, në një shtëpi dykatëshe, në të cilën kishte edhe një pllakë përkujtimore për formimin e një celule komuniste gjatë Luftës së Dytë Botërore.
Në Strugë, sikurse edhe në Ohër e gjetkë, ka shumë familje ortodokse shqiptare, të cilat, për shkak të rrethanave ekonomike e politike, pothuajse janë asimiluar. Nuk ka qenë pa ndikim në këtë mes as feja, si dhe martesat e përziera. Në çdo hap gjen mbiemra Lika, Kavaja, Jorgoni, Kumbaro, Karamitri… Shumica me prapashtesën “oski” a “ev”: Likoski, Kavaev, Gjorgonoski, Kumbaroski, Karamitreski….
Pasi Eleni foli me njerëzit e familjes së burrit, vazhduam rrugën.
Ku të shkoja? Ku, pos tek unë dhe njerëzit e mi.
Duke ndërruar hapa e fjalë, arritëm te shtëpia e vëllezërve të mi në rrugën “JNA”. (Jugoslovenska Narodna Armija/ Armata Popullore e Jugosllavisë).
Hymë te vëllai i madh. Thashë të pimë një kafe aty, pastaj të vazhdojmë tutje. Në hyrje, siç është zakon te ne, unë i zbatha këpucët, edhe Eleni dhe kolegia e saj, kurse profesor Jupi, Tomori dhe Stefani hynë ashtu siç ishin, të mbathur. Ishte vjeshtë dhe rrugëve kishte edhe baltë. U mata t’u them: “Ne i zbathim këpucët”, por më erdhi keq. Po të ishte për dy të tjerët do t’u kisha thënë, por më vinte zor nga profesor Jup Kastrati, prej të cilit kisha mësuar për De Radën qysh si student.
Vëllai nuk qëlloi në shtëpi. As nipi. Na priti kunata, një grua e pashkollë, por shumë inteligjente, mikpritëse e rrallë, tok me nusen e të birit dhe djalin e saj të vogël, Arditin.
U ulëm nëpër kanape, në odën e shtruar me qilima me push (“tepihë”, u thonë këndej nga ne). Kunata i pyeti të gjithë me rend, sipas zakonit dhe përpiqej të na bënte muhabet, kurse nusja, Lulja, na shërbente me kafe, çaj e të tjera. Në një çast nipi i vogël, që ishte një fëmijë çapkën, duke i parë burrat me këpucë në dhomë, iu afrua gjyshes së vet dhe i tha në vesh: “Oj no’, sa i kemi la tepihat!”.
Kunata e vuri gishtin te goja për t’i thënë: “Shët!”; unë nënqesha, ndërsa mysafirët nuk kuptuan gjë. (Duke jetuar një kohë të gjatë të ndarë, ne shqiptarët këndej kufirit kishim krijuar disa shprehi të tjera jetese në krahasim me vëllezërit tanë në Shqipëri. Edhe kushtet ekonomike e kishin bërë të vetën).
Pas kafesë te vëllai, vazhduam për te banesa ime dhe e dy nipave të tjerë, Fisnikut dhe Shpendit. Kur në vitin 1991 më përjashtuan nga Fakulteti dhe mbeta pa punë vetë i pesti, me gruan dhe tre fëmijët e vegjël, e shita tokën që kisha trashëguar nga babai. Prindët nuk jetonin më, por ndarja qe bërë për të gjallë të tyre. “Ograde” i thonë në vendlindjen time arës pranë shtëpisë, që shërben rëndom për ndërtim. Me paratë e saj bleva një banesë në Strugë (jo në emër tim, por të tim vjehrri, sepse unë isha akoma non grata në Maqedoni), kurse një pjesë të tyre i harxhova për të mbajtur familjen në vitet e rënda të okupimit. Dhe për të ruajtur integritetin tim si njeri dhe intelektual.
Rastisi që atë ditë në Strugë (më duket se ishte e shtunë) jepej premiera e një shfaqjeje teatrore. Një grup entuziastësh nga Struga dhe rrethina kishin formuar një teatër amator me emrin “Sofra”. Dhe rastësia tjetër, edhe më e bukur: autori i tekstit edhe regjisori ishin nga Shkodra: Fadil Kraja dhe Serafin Fanko.
Thuhet se rasti është perandori i botës, thënie që i mvishet gjeniut të skenës, Shekspirit.
Shkuam së bashku në shfaqje. Salla ishte plot dhe shfaqja u ndoq me interesim të madh. Mos ma shkim hisen e diellit titullohej drama e Fadilit, që bazohej në këngën e Halit Gashit, por tani, “në frymën e kohës”, konflikti kishte marrë karakter etnik e jo klasor.
Pas premierës, në darkë në një nga restorantet atëherë më të mira të Strugës, restorant “Vienna”, pronar i së cilës ishte një kushëri imi i largët, që jetonte e punonte në Vjenë. Përpos “elitës” strugane, aty ishin edhe disa intelektualë nga Shkupi e Tetova, deputetë shqiptarë të Kuvendit të Maqedonisë dhe, më duket, edhe kryetari i Partisë për Prosperitet Demokratik, Nevzat Halili.
Atë natë qyteti i vogël buzë Drinit kishte festë. Festën e madhëronte prania e mysafirëve nga Shkodra, në mesin e të cilëve ishin disa nga njerëzit më të shquar të qytetit të lashtë, djep i artit dhe kulturës, “Shkodërloces”, si e quajnë me dashuri njerëzit tanë. Edhe një rastësi tjetër nuk mund të shmanget në këtë rast: të dy këto qytete, Struga dhe Shkodra, janë në brigjet e dy liqeneve dhe të dy lumenjve, të liqenit të Ohrit e të Shkodrës dhe të Drinit e Bunës. (Strugës i mungon vetëm kalaja, që e ka “vëllai” i saj, Ohri). Kisha shkruar dikur, në vitet ’70, një poezi për një mikun tim shkodran, në të vërtetë velipojas, në të cilën ndër të tjera thosha: “Unë i flisja për vendlindjen time buzë Drinit/ Ai më fliste për vendlindjen e tij buzë Bunës./ Aty ku takohen Drini dhe Buna”. Dhe, ja, kishte ardhur koha të njiheshim e të takoheshim në Strugë, në Pogradec, në Korçë, në Elbasan, në Tiranë, në Shkodër, në Vlorë, në Prishtinë, në Prizren, në Gjakovë, në Shkup e Kumanovë, Preshevë e Ulqin…, kudo ku flitet shqip dhe ku bukës i thonë bukë e ujit ujë.
Profesor Jup Kastratit, me të cilin isha në tavolinë, i shkëlqente fytyra. Edhe të tjerëve gjithashtu. “Frika nga maskat” bëri të mundur takimin me Vincallarët, ndjekjen e shfaqjes së tandemit Kraja-Fanko, duartrokitjet djemve dhe vajzave strugane për interpretimin e shkëlqyeshëm dhe darkën në të cilën u folën fjalë, u ngritën dolli e u kënduan edhe këngë.
Në orët e vona të natës u kthyem në banesë. Tomori dhe Stefani fjetën te unë, kurse profesor Jupi tek im nip, Shpendi, një kat më lart. Im nip dhe e shoqja ia liruan profesorit dhomën e fjetjes, shtratin e tyre bashkëshortor, që është një nder dhe privilegj i veçantë.
(Të them se im nip, Shpend Vinca dhe nusja e tij, Nexhdetja, i patën kryer studimet në Prishtinë dhe qenë punësuar atje që të dy, Shpendi gazetar në “Rilindje”, te “Zëri”, Nexhdetja asistente në Fakultetin Elektroteknik, por pas marrjes së autonomisë së Kosovës, kur u mbyll gazeta dhe fakulteti, qenë kthyer në vendlindje).
Të nesërmen në mëngjes, binte një shi litar. Porosita një taksi dhe shkuam te ëmbëltorja “Tetova” në qendër të Strugës. Hëngrëm nga një byrek të nxehtë me nga një gotë jogurt. Para se të ndaheshim profesor Jupi ma kërkoi adresën. E pyeta: “Po përse, profesor?”. Më tha: “Pikësëpari do të të falënderoj për mikritjen. E dyta, do të të shkruaj përshtypjet për librin”.
Harrova të them se Profesor Jupit ia dhurova librin tim publicistik Populli i pandalur, që pati dalë një vit më parë në Prishtinë. Në atë libër kisha përfshirë shkrimet e mia të botuara në shtypin jugosllav, kryesisht në Zagreb, në vitet ’80, në të cilat ngrija zërin kundër diskriminimit të shqiptarëve në Maqedoni, si dhe disa shkrime të tjera, të shkruara në kapërcyell të dy dekadave, që shënonin fundin e një epoke dhe fillimin e tjetrës, kalimin nga monizmi në pluralizëm. Derisa të parat ishin kryesisht reagime, të dytat ishin shkrime analitike për çështjen shqiptare në përgjithësi, me theks te pozita e shqiptarëve në Maqedoni.
Ia shkrova adresën në një copë letër, të cilën Profesori e palosi me kujdes dhe e futi në xhep.
U përshëndeta me miqtë nga Shkodra, duke u uruar rrugë të mbarë dhe duke shprehur dëshirën që të shiheshim sa më parë, por, për fat të keq, nuk ndodhi kështu.
Ky qe takimi im i parë dhe i fundit me Profesor Jup Kastratin. Nuk e takova më, as në Tiranë, as në Prishtinë, e as në Shkodër, ku nuk më kishte qitur puna. (Nuk më kujtohet të jem ftuar në ndonjë veprimtari shkencore në Shkodër deri në vitin 2003, kur profesor Jupi nuk rronte më). Më vonë do të lexoja monografinë e tij për Konicën, të botuar në Nju-Jork në vitin 1995 dhe aty do të gjeja të dhënën interesante – për mua deri atëherë të panjohur – për gjenezën (dhe moshën) e fjalës atdhe. Do ta citoja shumë vjet më vonë te parathënia e antologjisë Muza e Mëmëdheut, botuar me rastin e 100-vjetorit të Pavarësisë (2012).
Pasi i pashë njerëzit e mi në Veleshtë dhe takova ndonjë nga shokët e vjetër, u ktheva në Prishtinë dhe vazhdova punën me studentët e mi (atëbotë studentët e vitit të katërt të Letërsisë i ndiqnin ligjëratat në një shtëpi private), i lumtur që kisha mundur t’u gjendem pranë për një çast miqve e kolegëve nga Shkodra dhe në mënyrë të veçantë profesor Jup Kastratit.
Por letër nuk mora. Nuk më erdhi. Nuk e di pse.
Profesor Jupi ishte njeri i fjalës, sepse ndryshe as që do të ma kërkonte adresën, por letra e premtuar nuk mbërriti në adresën time. Ka gjasa të ketë humbur rrugës nëse e ka dërguar me postë (Postën e Kosovës, si çdo gjë tjetër, atëherë e kontrollonin serbët). Kjo është hamendja e parë, ndërsa e dyta, që ka më shumë të ngjarë, profesori mund t’ia ketë dhënë ndonjë personi nga Kosova a Maqedonia që të ma sjellë dorazi, por ai ka qëlluar i papërgjegjshëm dhe nuk e ka kryer porosinë. Jo të gjithë i çojnë në vend amanetet! Më ka ndodhur jo një herë të më nisin libra, revista e gazeta nga Tirana a ndonjë qytet tjetër dhe ato të më bien në dorë pas tre muajsh ose të mos më bien në dorë fare.
E di se profesor Jup Kastrati ka lënë pas vetes një korrespondencë jashtëzakonisht të pasur. Epistolari është pjesë e rëndësishme e trashëgimisë së çdo krijuesi dhe intelektuali. Njerëz që e kanë njohur nga afër më kanë thënë se secilën letër ai e shkruante në dy kopje. Prandaj, nuk përjashtohet mundësia që një ditë në arkivin e tij të pasur të gjendet edhe letra “ime”.
