Prof.dr. Bardhosh Gaçe: Për librin, “Prapaskenat e Konferencës së Londrës 1912-1913”, të studiuesit Nuri Dragoi

Shqipëria e sulmuar nga fqinjët shovinistë, e “braktisur” nga osmanët dhe e copëtuar nga traktatet dhe thika e pamëshirshme e Fuqive të Mëdha…

Çështja historike dhe burimet për ta njohur më thellësisht Konferencën e Ambasadorëve në Londër, e cila filloi punimet në dhjetor të vitit 1912, do të duhet të studiohet dhe të hulumtohet akoma, pasi burimet njohëse për të janë të shumta për shkakun e ngjarjeve që pleksen brenda saj, interesave dhe marrëdhënieve të jo pak shteteve, paqartësisë që patën disa nga shtetet e Fuqive të mëdha të kohës, interesave të shumta në nyjën ballkanike ku gjenden Shqipëria, gjendja në të cilën e la çështjen shqiptare Perandoria Otomane dhe ashpërsinë me të cilin nacional- shovinizmi ballkanik kërkonte ta trajtonte Shqipërinë në këtë kohë.

Konferenca e Ambasadorëve në Londër ngjan si një ujëmbledhës në të cilin derdhin ujëra dhe duan të marrin ujë jo pak shtete, pavarësisht eksponentëve që shfaqen në marrëdhëniet, komunikimin, bashkëpunimin dhe divergjencat apo pa dakordësitë që shfaqin disa shtete. Gjithsesi, një fakt i trishtueshëm vazhdon të mbetet mënyra si u veprua, padrejtësia me të cilën u trajtuan shqiptarët, mungesa e përgjegjshmërisë për t’i dëgjuan shqiptarët gjatë kësaj kohe dhe aleancat e ashpra, prapaskenat dhe loja jo e ndershme e disa nga Fuqitë e Mëdha të kohës, të cilët i trajtuan shqiptarët si një popull të dorës së dytë, historinë e tyre e injoruan, autoktoninë si një popull autokton në Ballkan nuk e morën në konsideratë, ndërsa faktorin politik shqiptar të kohës nuk e pranuan në vlerësimet mbi çështjet më të rëndësishme të historisë ballkanike.

Konferenca e Ambasadorëve në Londër ishte një nga mundësitë e mëdha që gabimet e rënda të Fuqive të Mëdha, që nga Traktati i Fshehtë i Shën Stefanit, Kongresi i Berlinit të trajtoheshin dhe të krijonin një dakordësi ballkanike mbi të vërtetat historike të tij, ndërsa nacional- shovinizmit ballkanik t’i ndalonin vrullin dhe pasionin e verbër, i cili do të prodhonte gjak dhe dhunë, barbari dhe ndarje të thella deri në vitin 1999, vit në të cilin vetë bashkësia ndërkombëtare do të merrte aksionin politiko- diplomatik, për të rregulluar sa të mundte ushtarakisht problemin e madh mes Serbisë dhe Kosovës, një plagë dhe ngatërresë e vjetër, që i kishin krijuar vetë Fuqitë e Mëdha.

Kjo histori e trishtuar për Shqipërinë dhe shqiptarët po vazhdon të zgjojë angazhimin e historianëve dhe studiuesve të diplomacisë perëndimore, e cila dhe në kohët moderne vazhdon të mos flasë, apo të ketë një gjuhë të drunjtë mbi keq-ndërtimin e Ballkanit gjatë kësaj kohe, kryesisht atë të Konferencës së ambasadorëve në Londër. Studiuesi i njohur dhe interpretuesi i imët i Konferencës së Londrës Nuri Dragoi, i cili tashmë nuk jeton më, ka bërë një të lavdërueshme gjurmuese, interpretuese, arkivore dhe studimore lidhur me këtë moment të rëndësishëm historik shqiptar, ballkanik dhe të Fuqive të Mëdha, në botimin e librit të tij titulluar “Prapaskenat e Konferencës së Londrës 1912-1913”, botuar në nëntor të vitit 1913, që përkonte dhe me 100 vjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë, që pasuan dhe nga ngjarjet e Konferencës së Ambasadorëve në vitet 1912- 1913.

Libri i Nuri Dragoit është një botim i rëndësishëm, i larmishëm dhe interesant për lexuesin, studiuesin dhe historianin e kësaj çështjeje delikate dhe valorizuese dhe në ditët tona. Autori ka ndërtuar një strukturë të konsoliduar mbi faktet, ngjarjet, diplomacisë, rrethanat historike të çështjes, tablonë e gjerësishme të këtyre zhvillimeve, kontekstet, qëndrimet dhe dëshmi burimore dhe bibliografike, të cilat krijojnë një mundësi komunikimi të nevojshëm për lexuesin dhe studiuesin. Studimi ka një perceptim jashtëzakonisht interesant dhe të larmishëm mbi faktet, personazhet dhe aktorët, për figurat e njohura dhe të panjohura të kësaj çështje, të cilët gjejnë një pasqyrim të gjerë në katërmbëdhjetë kapitujt e librit dhe mbi 110 sythet e tij të cilët përbëjnë detaje të rëndësishme dhe një qasje krejtësisht ndryshe punimeve, studimeve dhe interpretimeve të mëparshme për këtë çështje.

Libri studimorë “Prapaskenat e Konferencës së Londrës 1912-1913”, i Dragoit  në vetvete reflekton një informacion dhe një interpretim të rëndësishëm për tri çështje të rëndësishme, rreth të cilave u vërtit një diplomaci e hapur dhe  fshehtë në konferencën e Ambasadorëve në Londër. Duke mos mundur të detajet e librit, të cilat janë të shumta, të prura për herë të parë në një libër të shkruar, amalgamën dhe perceptimet e shumta të shumë aktorëve diplomatik evropian dhe të Ballkanit, zgjatimet nga ngjarjet e mëparshme dhe shumë çështje të tjera, ne mendojmë se një nga leximet më të nevojshme të librit është raporti që Konferenca e Ambasadorëve 1912-1913 kishte me rrethanat historike të reja të Ballkanit, Shqipërisë dhe Evropës gjatë kësaj kohe, lojërat, mekanizmat, ligësitë dhe diplomacia e fshehur në dëmin e Shqipërisë dhe të shqiptarëve gjatë kësaj konference dhe dëmi i madh, copëtimi i trojeve shqiptare për të ushqyer nacional- shovinizmin ballkanik me këtë rast, për të ruajtur ekuilibrat ballkanik apo për të përfituar, sipas planeve të vjetra mbi ndarjen e trashëgimisë turke në Ballkan, e njohur që nga Traktati i Shën Stefanit.

1.

Fillimi i viteve 1900 për shqiptarët ishin vitet e një trazimi dhe një lëvizje të madhe. Idetë e Rilindjes Kombëtare, pastaj qëndrimi dhe bashkimi politik i Lidhjes së Prizrenit kishte krijuar një qartësi dhe një ndërgjegjësim jashtëzakonisht të rëndësishëm tek shqiptarët, që ata të kuptonin se Pavarësia dhe shkëputja me çdo lloj mjeti nga Turqia ishte shpëtim për ta, ndryshe ata do të copëtoheshin në të gjithë shtetet ballkanike. Lufta dhe uniteti politik kishte qenë dhe kishte mbetur një nga arritjet më të rëndësishme të tyre.

Perandoria Otomane ra më shpejt se sa e menduan shtetet e Fuqive të Mëdha, të cilat u kujdesën që ajo të mos binte kaq shpejt, por ndërsa kishte ndodhur kështu, ishin një pjesë e këtyre shteteve q kishin ushqyer veçmas në Kongresin e Berlinit nacional- shovinizmin ballkanik mbi trojet dhe pasuritë e Shqipërisë dhe të shqiptarëve. Perandoria Otomane kishte krijuan një problem madhorë dhe një prishje të statusquove ballkanike, siç i kishin menduar Fuqitë. Shqiptarët ishin përfshirë në luftëra si në veri dhe në jug, të cilët ishin në kërkimin e Pavarësisë së vendit të tyre, veçmas pas rënies ushtarakisht të Turqisë, ndërsa në Ballkan lufta për të shkatërruar ushtarakisht Turqinë kishte zbuluar një dis-ekuilibër të jashtëzakonshëm, çka e bënte vërtetë të vështirë trajtimin nga fuqitë e huaja.

Pas luftërave në veriun e vendit, kryesisht ata të viteve 1911-1912, ku thuajse po përsëriteshin ngjarjet e viteve 1878, lëvizja e jashtëzakonshme e Ismail Qemalit, Hasan Prishtinës, Luigj Gurakuqit dhe diplomatëve të kohës, me mbështetjen e rëndësishme të shtetit austriak, një nga eksponentët më të rëndësishëm të kohës, Shqipëria kishte shpallur Pavarësinë më 28 nëntor 1912 në Vlorë dhe kishte krijuar qeverinë e saj të parë demokratike. Ndërkohë Shqipëria ishte e rrethuar nga të katër anët me pushtues dhe banda të fshehta të nacional- shovinizmit, në Londër ishte thirrur Konferenca e Ambasadorëve, e cila në këtë rast merrte një rëndësi të jashtëzakonshme për ekuilibrin ballkanik. Ndërkohë në Ballkan ishte shfaqur projekti i Luftës ballkanike, e cila në themel të saj përbënte një konflikt tjetër po kaq të rëndë, që lidhej kryesisht me Shqipërinë.

Lufta Ballkanike, pa dyshimin m ëtë vogël do të sillte në skenë skenarët e errët, që do t’i trajtonin serbët, grekët, bullgarët dhe ndonjë tjetër, lidhur me trashëgiminë turke në Ballkan, me ç’rast Shqipëria do të ishte një nga dramat e kësaj lufte, që për shkakun e neglizhencës së Fuqive të Mëdha, pjesa më e madhe e të cilave nuk kishin qenë të drejta me Shqipërinë, po e çonin gadishullin në këtë situatë. Në sfondin e Konferencës së Ambasadorëve, pavarësisht diplomacisë ishte dhe kjo situatë. Kapitulli i parë, i dytë, i tretë dhe ai i katërt i studiuesit Nuri Dragoi e sjell këtë atmosferë përmes detajeve që lidhen sythet “Lufta Ballkanike”, “Gjashtë Fuqitë e Mëdha në ankth”, “Lufta për grabitjen e e territoreve shqiptare”, “Luhatjet e mëdha me austro-hungarezët”, “Ultimatumi austriak për Pashiçin”, “Bisedimet kundër Shqipërisë”, “Aktorët e politikës Evropiane”, “Konferenca e Londrës dhe ambasadorët”, “Dita e Parë”, “Në ditën e dytë”, “Katër pikat për kufirin shqiptar”,”Delegatët shqiptarë në Londër” etj.

Ndërsa ngjarjet diplomatike ishin në një zhvillim të shpejtë, një nga arsyetimet e rëndësishme, që diplomacia angleze, e cila kryesonte dhe punimet e konferencës, përmes ambasadorit anglez Cartvright, Plaku i Vlorës dhe diplomati i shquar Ismail Qemali i kishte kumtuar atij se: “-Ne do të luftojmë deri në fund, që të mos e lejojmë vendin tonë të copëtohet. Dhe në rast se Serbisë so t’i lejohet që të rrëmbejë një pjesë të Shqipërisë veriore, kjo do të pasohet me trazira të vazhdueshme dhe me kryengritje luftarake derisa Austria dhe Italia të detyrohen të ndërhyjnë.”  Në këtë sfond të rëndësishëm, ku pjesa më e madhe e informacionit për çështjen shqiptare vjen përmes kanaleve të fshehta diplomatike, kryesisht të ambasadorëve dhe të ministrave të jashtëm, bie në sy propaganda, lëvizjet dhe vënia në punë e të gjithë mjeteve diplomatike apo dhe të formave të tjera të Pashiqit, dhe Venizellos, njëri kryeministri i Serbisë dhe tjetri i Greqisë për të realizuar me çdo kusht planin e vjetër, sipas projekteve të “Nacertanies” dhe atë të “Megali Idesë” që nga mes-vitet 1800.

Studiuesi Dragoj arrin të depërtojë nëpër analet e thella diplomatike dhe i sjell ata me një freski të veçantë, madje krahas natyrës analitike që ka libri, ai sjell dialogë interesantë mes ambasadorëve dhe ministrave, kryeministrave dhe ministrave, njerëzish të shquar dhe opinionin e tyre të rëndësishëm për kohën dhe në kohë. Po kaq i rëndësishëm është dhe një fakt tjetër, për të cilin mund të referosh të gjithë angazhimin diplomatik dhe qëndrimet e fuqive të caktuara të kohës, siç janë qëndrimet angleze përmes ambasadorit të tyre në Beograd Pageti, i cili mendonte se pjesë e Serbisë do të ishte e gjithë “Serbia e Vjetër”, qëndrimi francez, i cili mbështeste opsionet serbe, qëndrimi rus, i cili kishte qenë dhe kishte mbetur instrumenti i qëndrimeve serbe, qëndrimi anglez, dhe përmes Greit, i cili ishte drejtuesi i Konferencës së Abmbasadorëve dhe kishte mbajtur një qëndrim gati armiqësorë ndaj Shqipërisë dhe faktorit shqiptar, ndryshe qëndrimit austriak, veçmas i Kontit Berchtold dhe Austrisë, i cili kishte kërkuar dhe këmbëngulur që Shqipërisë të mos i preket asnjë pëllëmbë tokë në ndarjen e kufijve, qëndrimi i lëkundur italian dhe ai neutral gjerman.

Në këtë udhëtim të rëndësishëm nëpër analet diplomatike, studiuesi Nuri Dragoi kërkon të sjellë një tablo të besueshme dhe me mjaft informacion. Shqipëria për shumë arsye pati një pavarësi të vonuar. Në 28 nëntor të vitit 1912 divizionet ushtarake serbe kishin zbarkuar në Durrës, për të ndaluar shpalljen e Pavarësisë, duke i prerë rrugën copëtimit të Shqipërisë siç donin ata, ndërkohë, në përgjigje të kësaj situate të rrezikshme, Konti austriak  Berchtold, do të deklaronte se”Austro- Hungaria nuk mund të pranonte që ky shtet, i cili i përkiste një tjetër kombi, të merrte tokë thjeshtëshqiptare apo të ndryshonte “rrethanat e sotme në Adriatik” nga pikëpamja e forcës.”

Në të gjithë këtë situatë të vështirë diplomatike, studiuesi zbulon përpjekjet dhe luftën e   ashpër politike të Austro- Hungarisë, e cila nuk do të lejonte që Serbia në mënyrë të veçantë të siguronte dalje në det nëpër tokat shqiptare.  Në këtë diapazon të librit autori sjell një informacion të detajuar mbi aktorët e politikës evropiane që nga Eduard Grei, ministër i jashtëm i Anglisë dhe drejtuesi i Konferencës së Ambasadorëve, Raymond Poincare, ministër i jashtëm dhe Kryeminitri francez, Konti Peopold Berchtold, ministër i jashtëm i Austro- Hungarisë, Sergei Dmitrievic Sazanov, ministër i jashtëm i Rusisë, Antonio San Giuliano di Marquis, ministër i jashtëm i Italisë, Eleftherios Venizelos, kryeministër i Greqisë, por dhe ambasadorët resprektiv të shteteve që ishin në tryezën e konferencës.

Autori sjell në vëmendje dhe delegatët shqiptarë në Londër, të cilët bënë ç’mundën, pavarësisht sa u konsideruan, siç ishte Rasih Abedin Dino, Mehmet bej Konica, Filip Noga dhe atdhetarë të tjerë të cilët ishin në mbështetje të tyre në Londër.

2.

Pjesa më e madhe e bisedimeve të Konferencës së Ambasadorëve në Londër, e cila kryesohej nga Grej, ministri i jashtëm i Anglisë, siç tregon dhe studiuesi Nuri Dragoi ishte një konferencë kulimash, bisedimesh të diplomatëve apo të ministrave të jashtëm të Fuqive të Mëdha, shteteve ballkanike në selitë diplomatike, ku të përjashtuar ishin vetëm shqiptarët, ku pjesën më thelbësore dhe më problematike të saj e zinte çështja shqiptare. Në këto bisedime një vend të veçantë zënë lëvizjet diplomatike, por dhe bisedat gati “ordinere” të dy kryeministrave të shteteve ballkanike, ai serb Pashiç dhe ai grek Venizellos, të cilët nuk lanë gurë pa lëvizur për të realizuar projektet nacional- shoviniste që të viteve 1800, një marrëveshje e cila pretendonte t’i zhdukte shqiptarët nga faqja e dheut, ndërsa dy shtetet (Serbia dhe Greqia) të mund të takoheshin me kufij me njëra tjetrën në Shkumbin.

Natyrisht, në kushtet e reja, Shqipëria e kishte shpallur Pavarësinë me mbështetjen e njërit nga shtetet e fuqishme të kohës, Austro- Hungarisë, çfarë e bënte të pamundur projektin e vjetër të “Naçertanies” dhe të “Megali Idesë”, pot pretendimet dhe angazhimi diplomatik dhe ai përmes forcës për të shkëputur sa më shumë territore nga tokat shqiptare ishte mjaft agresiv gjatë kësaj periudhe kohore 1912-1913, ku Konferenca e Ambasadorëve do të vendoste për kufijtë e shtetit shqiptar. Që nga dita e parë e hapjes së punimeve të konferencës, në dhjetor të vitit 1912 e deri në pranverën e vitit 1913 çështja shqiptare ishte hapur dhe ishte mbyllur për shkakun e mungesës së dakordësive, ku binte në sy tendenca dhe angazhimi për të shkëputur sa më shumë territore nga trojet shqiptare, veçmas problemi i Shkodrës, i Gjakovës dhe i Dibrës, por dhe angazhimi me të gjitha mjetet e Greqisë për të marrë Korçën, Gjirokastrën dhe territore të tjera në Jugun e Shqipërisë. Austro- Hungaria, me ndonjë mbështetje të pjesshme të Italisë dhe neutralitetin e më së shumtë të Gjermanisë, e cila hynte në “lojë” vetëm kur padrejtësitë ndaj shqiptarëve dhe Shqipërisë arrinin kulmin, kishte mbetur aleati i vetëm i mbrojtjes së territoreve shqiptare në veri dhe në jug.

Studiuesi Nuri Dragoi përpiqet të sjellë një tablo sa më me shumë informacion lidhur me qëndrimet diplomatike lidhur me këto çështje, të cilat kishin të bënin me një akt final lidhur me territoret tokësore të vendit. Njëri nga qëndrimet që kishte të bënte me atë që Ismail Qemali, një diplomat i hollë dhe mjaft i ditur për kohën, i cili iu kishte kumtuar selive dhe kancelarive të huaja, atyre mike dhe atyre kundërshtare, se territoret dhe kufijtë e Shqipërisë nuk mund të vendoseshin me logjikën e historisë së pushtimeve, siç pretendonin serbët, se territoret shqiptare kishin qenë dikur nën pushtimin  Perandorisë serbe dhe iu takonin atyre, as me pretendimet greke, të cilët kishin shkuar derë më derë në Korçë e qytete të tjera të jugut që të deklaroheshin grek se mund të flisnin greqishten, por Plaku i Vlorës kishte kërkuar kritere të njohura etnologjike dhe dëshmi të tjera të cilat tregonin në thelb origjinën dhe etninë shqiptare.

Në këto kushte, Grej, duke parë se situata po aprovonte dhe tavolina e Ambasadorëve po dështonte, duke e rrënuar reputacionin e Fuqive të Mëdha, i qe përgjigjur përfaqësuesit serbë, se me histori pushtimesh, do t’i binte që Anglia të kishte toka të saja të gjithë vendet që ajo kishte pushtuar në botës, po ashtu dhe Franca, Italia, Gjermania, Spanja e tj. Pjesa më e madhe e burimeve dhe zbulesës që libri sjell, është interesante për të kuptuar qëndrimet ruse, të cilat janë në dëmin e çështjes shqiptare, ata serbe, greke, italiane, veçmas ato francezë, të cilat në dëmin e shqiptare dhe lëkunden në rastet kur shtetet nacional- shoviniste të Ballkanit, nën mbështetjen e Rusisë veçmas kalojnë arsyen më elementare të mënyrës si trajtohej.

Në të gjithë situatat e një periudhe të gjatë kohore, që nga dhjetori i vitit 1912 deri në pranverën e vitit 1913, qëndrimet britanike dhe ato franceze shpjegojnë një qëndrim të padrejtë dhe për më tepër vazhdues të qëndrimeve dhe projekteve të mëparshme që nga Traktati i Shën Stefanit. Dragoi arrin të sjellë një zbulesë interesante për njeriun më problematik të konferencës dhe përgjegjësin e dramës shqiptare të E. Greit, i cili nuk pranoi që në konferencë të merrnin pjesë shqiptarët, njëra nga palët më të rëndësishme dhe përfaqësuese e vendit, për të cilin bëhej fjalë, i cili për të ashtuquajturin paqe dhe ekuilibër, me gjithë dëshmitë dhe të vërtetën që afronte Shqipëria, kishte konsideruar dhe ishte lëkundur në padrejtësinë e tij, në të gjithë kontaktet dhe komunikimet me diplomatët rusë, francez, serb, grekë dhe malazez, ndërsa shqiptarët nuk i pati konsideruar.

Libri në këtë aspekt ka interpretime të shkëlqyera diplomatike, historike dhe me një aktualitet të rëndësishëm, që tregon se autori ka bërë një punë të madhe gjurmuese, evidentuese dhe interpretuese në situata të duhura dhe të nevojshme.

3.

Konferenca e Ambasadorëve në Londër hapi plagë të reja që ende kullojnë gjak lidhur me territoret shqiptare, të cilat iu dhanë shteteve ballanike. Ruajtja e Shkodrës, e cila përbënte një rrezik të madh për shpërthimin e një lufte botërore, pasi në qëndrimin ndaj saj përplaseshin fort mbështetja dhe ruajtja fort e saj si një nga kolonat qytetëruese dhe fondamentale të Shqipërisë dhe shqiptarëve nga Austro- Hungaria, e cila ndryshe për shumë çështje të tjera iu kërkoi Fuqive të Mëdha përdorimin e forcës, pasi Rusia dhe aleatë të tjerë sllavë kishin lejuar që Mali i Zi të rrethonte Shkodrën për ta bombarduar dhe pushtuar atë dhe me forcë ushtarake qoftë, nuk kishte arritur të shpëtonte Gjakovën dhe Dibrën, toka dhe territore në Jugun e Shqipërisë.

Në librin  “Prapaskenat e Konferencës së Londrës 1912-1913”, Dragoi na ka sjellë dhe një kujtesë, madje me elementë të shtuar për shumë nga figurat shqiptare të kohës që nga Ismail Qemali, Isa Boletini, Fan Noli, Faik Konica, Edith Durhami (një mbështetëse e vyer e çështjes shqiptare), figura të tjera përfaqësuese të cilët qëndruan për muaj të tërë që zëri i tyre të dëgjohej, të cilët përdorën gazetat më të njohura angleze që çështja shqiptare të mos kalonte në shurdhëri për padrejtësinë që po iu bëhej shqiptarëve, të cilët qëndruan në pritje në dyert e Konferencës së Ambasadorëve me memorandume të njëpasnjëshme në varësi të qëndrimeve dhe lajmeve që dilnin nga mjedisi i konferencës, në kontaktet me deputet e diplomatë anglez dhe ata që e donin Shqipërinë dhe drejtësinë e tyre.

Libri studimorë dhe voluminoz i Nuri Dragoit “Prapaskenat e Konferencës së Londrës 1912-1913”, është një nga librat më të nevojshëm për dëshmitë e kësaj periudhe. Ai është shkruar me një shqisë gjurmuese dhe interpretuese, një libër që më së shumti përbën një zbulesë interesante, që thuhen për herë të parë për jo pak detaje që kjo kohë pati lidhur me fatin tragjik të trojeve dhe të shqiptarëve, të cilët Fuqitë e Mëdha padrejtësisht i dhunuan, duke i copëtuar. Ngjarjet me Kosovën, kur po vetë Fuqitë e Mëdha dhe SHBA-të u detyruan të ndërhynin, treguan se ata janë faktorët e dramës dhe tragjedisë shqiptare që më shumë se një shekull.

Nuri Dragoi nuk jeton më, por puna  e tij e vyer, duket se e ka lënë përsëri mes nesh.