Naime Beqiri: Hyjnori Jusuf Gërvalla që mbeti i ri

Kur e njeh poezinë e Jusufit, kur ia lexon përzgjedhjen e librave dhe autorëve që i kishte përkthyer, kopertinat e librave që i kishte dizajnuar, kur ia sheh fotografitë, kur ia dëgjon komponimet e kur ia shijon zërin, të duket se e ke takuar diku, që i keni pirë dy a tri kafe, që ia ke pëlqyer stilin e veshjes, ke dëgjuar për gratë që e kanë dashuruar, që ia ke dëgjuar heshtjen e në atë heshtje të është shfaqur simpati vajzërore.

Po të mos e kishte tragjik fatin, Jusuf Gërvalla, më 1 tetor do t’i mbushte 77 vjet. Do të kishte botuar libra e do të kishte përkthyer libra të mirë. Ai nuk i mbante vjershat vetëm për vete. Për 15 vjet krijimtari, i botoi tri libra me poezi, i shkruajti dy romane (njëri romani u tërhoq nga shtypi në “Rilindje” pas ikjes së tij në Gjermani), një dramë, botoi shumë shkrime, intervista e analiza, u krijua në artist/krijues poliedrik, shijues e plasues i arteve.

Po të mos ishte fati tragjik, arti muzikor do të kishte dhjetëra këngë, hite, padyshim, muzika e tij do të krijonte shije muzikore te shqiptarët e zëri i kadifenjtë do të na bënte të dashuroheshim rishtas. Do të shkruheshin nga pena e tij artikuj e opinione kulturore, tekste interesante për lexuesin shqiptar. Edhe do të na kritikonte. Jusufi nuk do ta kursente asnjërin.

Por, u këputën krahët e poetit për tu kthyer në Marathonomak, një luftëtar që nuk u harrua asnjëherë. Brezat u ndërruan, emrat u harruan, edhe mbiemrat, por letërsia mbet. Ashtu siç mbet i ri, vetëm 36 vjeçar.

Libri i shenjtë

Me këtë polifoni krijimtarie, nga perspektiva e lexuesit të ri, shtrohet pyetja: si ka mundur të ecë binarë paralel qenja intelektuale e Jusuf Gërvallës dhe ajo e njeriut të angazhuar në lëvizje nacionale. PËR JUSUFIN, ANGAZHIMI ATDHETAR NUK KA QENË IDEOLOGJI, KA QENË PËRTEJ SAJ; KA MBETUR FRYMËZIM, KREATIVITET, SAKRIFICË.

Në të tre librat e tij poetik të cilat botohen në harkun kohor prej katër vitesh, secila poezi i shfaqet e frymëzuar. Edhe idilika e shtresëzuar me fëmijërinë së cilës i rikthehet herë pas herë, edhe urbanja, shquhen prajshëm me frymëzim pa të cilin duket që autori i ri, nuk mund të shkruajë. “Megjithatë, mendoj se frymëzimi është një akt i domosdoshëm, të cilit krijuesi nuk i shmanget dot”, shquan Gërvalla në një intervistë për revistën “Zëri i rinisë”. Pra, secili varg i tij mbet i frymëzuar, secila poezi. Njeri, autor i mbushur frymë, me frymëzim e rikthen dhe fëmijërinë, si te poezia Libri i shenjtë:

druri i vetmuar më tutje ca hithër

ia djegin këmbët fëmijës që ëndërron

Mjeshtër i përzgjedhjes së fjalëve, i ndërtimit të togfjalëshave, Gërvalla, po t’i ishte përkushtuar poezisë, sot do të kishim nën emrin e tij krijimtari të bollshme e poezi edhe më të arrira. Togfjalëshat e tipit: flijim i begatshëm, tëmbli i detit, zgjim i heshtur, djep i vjetër, etj, fshehin atmosferë fëmijërie, lajtmotive të cilave u rikthehet në të tri librat.

Fëmijëria, herë e nxjerrur jashtë hullinave, herë e thelluar në hullinat e saj bashkë me hithërat që ia djegin këmbët fëmijës ëndërrimtar, e risjellin në një ditë kur do ta ndiqte rrugën e dëshirave të veta, do të bëhej poet plot muzikalitet e të shkruante për fëmijërinë.

Nëna

Lojërat e fëmijërisë të ndërtuara si përralla, aso që fëmija inteligjent me emër Jusuf i dëgjonte orëve të vona në kullën e gjyshit në Dubovik, i mbetën të pashlyera në tërë krijimtarinë. E mbi to po qëndronte Nëna. Ajo grua e cila u kthye shënjesë e qëndrestarisë, ishte person i gjallë, i prekshëm, pas vrasjes së të bijëve, e dyfishoi ashtin e qëndresës e të kujtesës dhe u bë ngushllimtare e qindra nënave shqiptare që i humbën bijat e bijtë për ta luftuar armikun.

Nënën Ajshe, lexuesi, më parë e njohu si personazh poetik, pastaj si qëndrestari. Motivi për nënën ka mbetur më sublimi, e më i fuqishmi, personazh i dashur muzikor e poetik krijuar nga zemra e mendja e Jusufit. Nëna Ajshe u përballoi rrebesheve, ashtu siç i shkruan në një letër Jusufi së ëmës duke ia kujtuar që në fund të përrallave të fëmijërisë, mesazhi i tyre ishte i gjithmonshëm si përfundim:

“Rruga e nderës asht ma e zorshmja por ma e mira dhe e vetmja rrugë e vërtetë për njeriun. Dhe, kush u mundue për nder, nder ka gjetë”!

Në këtë letër të bukur e plot inkurajim, nuk e ndeshim skofiaritetinn e Jusufit si krijues por qëndrestarin, gati gati revolucionarin. Ndryshe nga vargjet për nënën që i ka botua te libri i dytë dhe i ka kthyer në vargje kënge tashmë të njohur, në këtë letër i drejtohet: “Kur i kujtoj këto, më del se ti, në vend se të mërzitesh, duhet të gëzohesh e të përtërihesh.

Ma në fund, veç tuj mos u dorëzue në këtë kohë të vështirë, ti nanë, do ta qitësh edhe hapin tand të fundit burrnor, që të bon si të gjitha ato nana trimnesha e fisnike shqiptare, të cilat, kur e ka lypë puna e vatanit, s’e kanë kursye e s’e kanë kajtë me lot jetën e djemve të tyne dhe kanë këndue kur kanë kukatë qyqet”.

Shijeholli e stilisti

Edhe vokacioni poetik dhe tematik i Jusufit është kombëtar. Këto i pasuroi edhe me dijen e bollshme që kishte për poezinë botërore. Në muzikë, ndonëse një pjesë e këngëve të tij ishin të përshtatura, tekstet e këngëve të Jusufit ishin origjinale, me vargje të autorëve shqiptarë e pjesa më e madhe tekste të shkruara nga vet ai.

Jusuf Gërvalla është autor modern për kohën, modern në të kënduar, në përgatitjen e kopertinave të librave, të autorëve shqiptarë që i ka përzgjedhur për t’i pëkthyer (Teki Dërvishin, Zejnullah Rrahmanin, etj.), autorët botëror që i ka shqipëruar (Xhojsi, Kafka, Zllobeci, Kishi, etj).

Jusufi fëmijë dhe Jusufi adoleshent, një pjesë të verave i kishte kaluar në Dubrovnik. Nga bisedat private me zonjën Suzana Gërvalla, Jusufi është rritur te daja i tij në Pejë. Meqenëse daja ishte martuar me kroate e çifti nuk kishte fëmijë, nipin e marrin përherë gjatë verave në Dubrovnik.

Në qytetin e njohur të antikitetit, djali shijehollë e kurreshtar mëson shumë hire të kulturës, qytetërimit, të modës, sjelljes, përzgjedhjes. Prandaj, në fotografitë bardh e zi të Jusufit, ne e shohim një djalë modern, të veshur me shije, duke pozuar simpatik e hedonist para aparateve fotografike, herë herë edhe me kitarë.

Me gjithë figurën atdhetare, Jusufi mbetet poet, shkronjës, artist. Duke qenë me dije të gjërë artistike, Jusufi shoqëron në vargjet e tij atmosferë muzikore, përshkrim që reflektojnë artet pamore duke krijuar vizuelisht katër dimensione.

A mjafton arti për të qenë i lirë

Jeta e tij ndalet në moshën 36 vjecare, atëherë kur një pjesë e poetëve e fillojnë krijimtarinë, kur një pjesë e mirë e tyre arrijnë të konsolidohen si krijues pas një periudhe ta zëmë rinore.

Jusuf Gërvalla e mbyll opusin krijues në këtë moshë. Duke e sfiduar robërinë, duke qenë armiq të saj, vriten edhe poetë të tjerë shqiptarë: Latif Berisha, Luigj Gurakuqi, Ymer Elshani, Jusuf Gërvalla…

Veprimtaria ta quajmë atdhetare, jetën e Jusufit e ndau në dysh. Përgjatë këtyre gati katër dekadave është shkruar aq shumë për aktin e vrasjes së Jusufit me vëlla e me shok, janë punuar dokumentarë, janë bërë këngë e intervista, akademi e komemoracione, tubime e përvjetorë, janë shkruar libra: romane, novela, drama e mijëra poezi, por është botuar vetëm një herë kompleti i librave të tij.

Librat e Jusufit nuk gjenden as në librari, e rrallë në biblioteka publike.

Ndërkaq, fat i madh që incizimet e tij të këngëve janë rujtur në fonotekën e Radio Shkupit, në të kundërtën do të mbeteshim pa fondin e artë të këngëve të Jusufit që i interpretoi me përsosshmëri e sensibilitet, një pjese të të cilave, vet ishte autor i vijës muzikore dhe i teksteve.

Me të ikur në Gjermani për t’i shpëtuar burgosjes, pothuaj të gjitha këngët, intervistat dhe incizimet që mbanin emrin e Jusuf Gërvallës ishin asgjësuar nga fonoteka e Radio Prishtinës. Mund të thuhet se tekstet e këngëve të Jusufit ishin poezi në vete.

Djali i imtë me shpirtin plot botë artistike e kulturore, ai kitaristi që shkruante poezi me tinguj sublim, nga perspektiva e sotme, zor se një të huaji, njohës të arteve do t’i shkonte në mend se ai kishte milituar dhe ishte i organizuar në një grup për t’i bashkuar të gjitha për çlirimin e Kosovës dhe bashkimin e saj me Shqipërinë.

Edhe një të riu të sotëm, do t’i dukej absurde që një penë e një pamje skofiare e këngëtarit të ishte i veshur së brendshmi me mantelin e një nacionalisti. Jusufi nuk linte udhë pa rrahur e shtigje pa hapur për ta bërë të lirë vendin e tij. Nuk i mjaftoi kënga, as kultura e as poezia.

Pak biografi…

Jusuf Gërvalla (1945) u lind në Dubovik të Pejës. Është shquar si: poet, kritik i arteve, dramaturg, publicist, kompozitor, përkthyes, këngëtar, autor këngësh… Pas përpjekjeve të pasuksesëshme për tu burgosur nga policia serbe, bashkë me familjen emigrojnë në Gjermani ku e vazhdon veprimtarinë atdhetare.

Jusufi, Vritet më 17 janar 1982 në një atentat të organizuar kundër tij dhe të vëllaut Bardhosh Gërvalla dhe Kadri Zekës, të dy veprimtarë në emigracion të çështjesh shqiptare në Untergrupenbah (Gjermani).

Kanë kaluar 40 vjet dhe vrasja nuk është zbuluar ende nga drejtësia gjermane.

Jusuf Gërvalla është autor i librave me poezi: “Fluturojnë e bien” (1975), “Kanjusha e verdhë”, (1978), “Shenjat e shenjta”, (1979). Ka përkthyer në gjuhën shqipe autorë, si: Danillo Kish, Zllobec, Marinkoviq, Asturias, etj.