NJË HISTORIK I PËRMBLEDHUR TË PËRDORIMIT TË TEKSTEVE SHKOLLORE TË SHQIPËRISË NË KOSOVË E VISET E TJERA SHQIPTARE.
Që gjatë Rilindjes Kombëtare janë shkëmbyer fshehurazi Abetaret e Shoqërisë së të shtypurit të shkronjave shqip të Stambollit, e krijuar më 1879, dhe Shoqëria “Dituria” e Bukureshtit, e krijuar më 1889. Me ato Abetare mësohej fshehurazi të flitejë e shkruhej gjuha shqipe nga shqiptarët nëpër shtëpi, xhami e kisha.
Në vitet e pushtimit fashist e nazist 1939-1944 të gjithë shkollat shqiptare të Shqipërisë natyrale kanë përdorur të njëjtat tekste shqipe në të gjithë sistemin arsimor. Mitrovica e Veriut atëhere banohej nga shqiptarë. Në vitet ’90-të Milosheviçi shpërnguli me dhunë shqiptarët dhe vendosi paramilitarë serbë, duke ua grabitur shtëpitë e pronat shqiptarëve. Janë pikërisht këta serbë që i sjellin shqetësime Kosovës dhe që duhen larguar.
Në vitet 1945-1948, sipas kërkesave, që i janë bërë ish-kryeministrit të Shqipërisë të atyre viteve, Enver Hoxhës, janë dërguar 300 mësues, si dhe tekste shkollore në Kosove e në Luginën e Preshevës, Bujanovcit e Medvegjës dhe në viset shqiptare të Maqedonisë. Disa mësues qëndruan atje dhe pjesa më e madhe u kthyen me prishjen e marrëdhënieveRepublika e Shqipërisë – Federata Jugosllave.
Në vitin 1968, kur u hap Universiteti i Prishtinës, ka marrë pjesë një delegacion i Universitetit të Tiranës me rektor prof. Jorgji Sota në inagurimin e Universitetit në Kosovë, si dhe është nënëshkruar Marrëveshja e Protokolli i parë i bashkëpunimit midis dy Universiteteve, Universiteti i Tiranës dhe Universiteti i Prishtines nga rektori Jorgji Sota dhe rektori Dervis Roxhaja. Këto Marrëveshje e Protokolle nënëshkruheshin çdo vit nga dy rektorët e dy Universiteteve. Pedagogët e Universitetit të Tiranës e të Instituteve të Larta të Shqipërisë deri në mars të vitit 1981 zhvillonin 80% të programit në Universitetin e Prishtinës e të Instituteve të Larta si dhënie leksionesh e zhvillim seminaresh, marrje në provim e udhëheqje diplomash, udhëheqje doktoranturash. Në Fakultetin e Xehtarisë kishin vetëm një pedagog, Munir Dushin dhe të gjitha lëndët i jepnin pedagogët e UT. Çdo ditë çonim e merrnim pedagogët tanë në Prishtinë. Pedagogët e Shqipërisë priteshin me shumë entuziazëm nga studentët e Kosovës shqiptare. Këta pedagog i prisnin edhe Pajazit Nushi e Ymer Jaka. Ky bashkëpunim vazhdoi deri kur shpërthyen demonstratat e studentëve e të popullsis shqiptare të Kosovës me kërkesën “Kosova Republikë”, “Republikë Kushtetutë, ja me hatër, ja me luftë”. Represioni shtetëror jugoserb më vonë edhe e mbylli Universitetin e Prishtinës dhe Institutet e Larta, si dhe shkollat e tjera.
Atëhere hapëm në RTVSH një emision me studentë, për të ndihmuar studentët në Kosovë, ku pedagogët tanë jepnin leksione e zhvillonin seminare, sipas një programi të caktuar.
Nga viti 1969 e deri në mars të vitit 1981 i gjithë sistemi arsimor në Kosove e Viset e tjera shqiptare nga arsimi parashkollor e deri në shkollat e larta mësonin me tekstet të shkollave të Shqipërisë. Vinte çdo vit drejtori i Entit Botues “Rilindja” Rexhep Zogaj, që e kam pritur disa herë, merrte një kontigjent të caktuar tekstesh në Shtëpinë Botuese të Librit Shkollor dhe në Shtëpinë Botuese të Librit Universitar dhe, pasi u hiqnin politizimet, i ribotonin dhe i shpërndanin e përdornin në të gjithë sistemin arsimor në Kosovë e viset e tjera shqiptare përtej kufirit.
Në takimin, që ka bërë ambasadori i Shqipërisë, Sokrat Plaka me Fadil Hoxhën me rastin e festës së çlirimit të RFSJ me 29 nëntor 1980, Fadil Hoxha i ka thënë:”Vizita e ministres Tefta Cami në Kosovë në tetor të këtij viti ka qenë e suksesëshme dhe nga Prishtina na ka ardhur në Beograd një raport i mirë për atë vizitë”. Pastaj ka vazhduar: “Marrëdhëniet në fushën e arsimit e kulturës dhe sporteve si dhe të shkencave albanalogjike kanë ndikuar në ringritjen e ndërgjegjes kombëtare të brezit të ri. Atë që bën Ministria e Arsimit dhe Kulturës kemi nevojë ta bëjnë edhe ministritë e tjera të Shqipërisë”. Në ato vite shkolla kishte karakter kombëtar. Të suksesshme e vlerësuan vizitën time në Kosovë edhe Enver Hoxha e Mehmet Shehu.
Gjatë demonstratave Beogradi mbylli me dhunë të gjitha shkollat, dogji të gjitha tekstet shkollore e botimet në gjuhën shqipe deri edhe botimet e akademikëve e shkrimtarëve shqiptar si botimet e Çabejt, Poradecit, Kadares, Driteroit, Arben Putos e Luan Omarit etj, si në mesjetë. Burgosi mijëra të rinj e të reja. Dislokoi gjithë ushtrinë në Kosovë dhe gjatë gjithë kufirit me Shqipërinë. Beogradi akuzoi Shqipërinë për demonstratat e Kosovës, ku m’u lakua edhe emri im për “prejardhjen nacionaliste” në shtypin e Beogradit, sepse kisha qenë për vizitë në Kosovë 3 muaj para se të shpërthenin demonstratat.
Lidhur me tekstet e abetareve kam bërë një studim para disa vitesh, që është botuar në revistën e Kurikulave, kur ishte drejtoreshë e atij Instituti znj. Mimoza Gjokutaj dhe e kam takuar e i kam dhënë mendimet e mija për abetaren, që kishin hartuar znj.Mimoza e z.Shezai Rrokaj. Në atë studim evidentova, se kishte disa tekste abetaresh të hartuara sipas principeve të gjuhëve neolatine, që gjuha shqipe nuk përfshihet në grupin e gjuhëve neolatine dhe për rrjedhojë nga vëzhgimet del që nxënësit që kanë mësuar me ato abetare nuk e mësojnë alfabetin, nuk i artikulojnë qartë tingujt e fjalët dhe shkruajnë keq e me gabime. Në atë shkrim, pasi studiova edhe programet e tekstet alternative të gjuhës shqipe e të historisë për shkollën 9-vjeçare kam nxjerrë si përfundim që të mos ketë tekste alternative për programet e tekstet e albanalogjisë në të gjithë sistemin arsimor.
Në vitet që isha ministre, programin e tekstin e Abetares të autorit Kol Xhumari e kemi analizuar e shqyrtuar në Kolegjumin e MAK, ku përveç anëtarëve të kolegjumit, merrnin pjesë disa mësueset më të mira të klasës së parë, autori Kol Xhumari dhe disa nga korifejte e gjuhësisë si Eqerem Çabej, Shaban Demiraj, Mahir Domi, të cilët shprehën mendime pozitive për programin e tekstin e Abetares, sepse i përmbahej principeve të gjuhës shqipe, si një gjuhë e veçantë në grupin e gjuhëve indoeuropiane dhe se nxënësit mësojnë alfabetin, mësojnë të artikulojnë qartë tingujt e alfabetit dhe të shkruajnë bukur gjuhën shqipe. Këtë tekst të rinovuar të Abetares të Kol Xhumarit e kam gjetur këtë vit tek libërshitësi në Pogradec, gjuhëtari z.Agron Dalipaj, që ishte e vetmja stendë me libra gjatë rrugës nga Hotel Enkeleda deri në Tushemisht, por që e shqetësonte policia.
Konkluzion: Bashkëpunimi me Kosovën e viset e tjera shqiptare për përdorimin e përbashkët të teksteve nuk fillon këtë vit me një abetare, por prej shumë vitesh mëse 80 e më shumë vite.
Në Simpoziumin e gjuhës shqipe për diskutimin e projektit të drejtëshkrimit të gjuhës shqipe, akademiku Ali Hadri është shprehur: “Një komb, një gjuhë!” Kjo devizë ka përshkuar gjithë Kongresin e Drejtëshkrimit të vitit 1972.
Ju uroj të gjithë nxënësve e mësuesve: Gëzuar Vitin e Ri Shkollor!
Tefta Cami,ish-ministre e Arsimit dhe Kulturës
Tiranë, më 29 gusht, 2022
