Në vend të hyrjes
Gjithë pushtuesit, në të gjitha epokat e së kaluarës sonë historike, kishin një qëllim e një qëndrim: gllabërimin e trojeve etnike shqiptare dhe zvogëlimin deri në zhdukje të substancës fizike e shpirtërore kombëtare shqiptare. Të gjithë pushtuesit tanë, që për fat të keq ishin të shumtë e të pandërprerë në rrafshin kohor e hapësinor, planifikonin formën dhe mjetet vepruese për realizimin e synimeve të tyre okupuese. Pushtuesit e trevave tona përveç dhunës, represionit ekonomik, material e shpirtëror, veprimet e tyre i shtrinin edhe në vlerat thelbore të shqiptarëve, në kufizimin dhe pengimin e përdorimit të gjuhës shqipe, mësimit, shkrimit dhe librit shqip. Pushtuesit në vazhdimësi nënçmonin e në formë poshtëruese injoronin e ndalonin edhe doket e traditat tona kombëtare. Me kode e kanune kodifikonin në rrafshin zyrtar ndëshkim për ata shqiptarë që tentojnë ta mësojnë, ta përhapin dhe ta mbajnë gjallë e ta zhvillojnë gjuhën dhe shkrimin shqip apo përhapjen e mësimit dhe librit shqip. Andaj, veprimi i parë që ndërmerrej nga pushtuesit ishte zyrtarizimi i gjuhës së okupuesit, përdorimi i saj në administratë e shërbime shtetërore, veprime politike e shërbime fetare. Pushtuesi gjuhën e vet, përkundër realitetit se ajo ishte krejtësisht e panjohur për popullatën dhe të rinjtë shqiptarë, ata detyrimisht e impononin për gjuhë mësimi në gjithë nivelet e mjediset shkollore, edhe pse ato shkolla ishin të pakta në numër e të kufizuara në hapësirë dhe të ultë në cilësi të shkallës arsimore. Qëllimi kryesor i këtij veprimi ishte imponimi i dhunshëm për mes të cilit synonte që shkallë-shkallë të depërtojë më lehtë në pranimin e qetë dhe të heshtur okupues nga shqiptarët, që okupimi të jetë pa ndonjë veprim të theksuar drastik e pasojë të hapur dhune. Shkohej ngadalë në kohë, hapësirë dhe në veprim paralel të kontrollit e mbikëqyrjes mbi procesin e zhvillimi të kësaj aspirate duke vëzhguar njëkohësisht ndonjë veprimi eventual të kundërt e rezistues, që aspiron të gjallojë shqipen dhe ndjenjën kombëtare shqiptare. Veprime të cilat atdhetarët shqiptar, përkundër masave drakonike ndëshkuese sakrifikonin në vazhdimësi. Andaj shkolla, libri dhe gjuha shqipe mbahej me rrezikime e sakrifica nga veprimtarët e patriotët tanë. Nga historiku i shkollës shqipe janë të njohura sakrificat e ndëshkimet e rënda të mësuesve e arsimdashësve atdhetar për shkollën dhe librin shqip. Historiku i vështirë i shkollës shqipe shumanshëm ishte i rrezikuar, nga administrata pushtuese, nga besimet fetare dhe nga popujt fqinjë aspirantë të gllabërimit dhe thërrmimit të tërësisë sonë etnogjeografike. Pa synim e mundësi që këtë problem madhor të rëndësishëm ta shtrojmë në aspektin e thellë analitik, do të ndalemi përciptas vetëm në hapësirën e kufizuar të trevës aktuale administrative komunale të Lypjanit, duke prekur rrëshqitas hapësirat e dikurshme administrative të “rrethit të Graçanicës”, apo të “Sitnicës”, siç emërohej ndër kohëra e regjime pushtuese, mjedisi i tashëm i trevës komunale të Lypjanit deri pas luftës së dytë botërore
Tradita e shkollës shqipe në hapësirën komunale të Lypjanit
I riu shqiptar i kësaj hapësire si edhe në gjithë hapësirën e Kosovës dhe trojeve etnike shqiptare, kurdoherë që ka pasur rast shkollimi, meqë arsimimi në këto hapësira nuk ishte dukuri e natyrshme, ai arsimohej në gjuhë e kulturë të huaj. Arsimimi për shqiptarët e okupuar gjithnjë ishte rastësi e rrallë, meqë edukimin dhe arsimin e organizonin dhe e drejtonin pushtuesi në gjuhën e tyre, në formën e mjetet shkollore të sistemit shtetëror okupues. Megjithatë, historiku i shkollës karshi viseve tjera, në këtë trevë komunale ka një traditë pak sa më të vjetër arsimore. Kjo daton që nga hapja e shkollës së Janjevës më 1665, e cila bashkë me shkollën serbe të Lypjanit, më shumë se dy shekuj më vonë më 1866. Shkolla e Janjevës, pas shkollës së Stubllës 1584, numërohen ndër shkollat më të vjetra në Kosovë. Për hapjen e shkollës së Janjevës, kontribut të veçantë ka dhënë Andrea Bogdani, veprimtarët fetar ortodoks ndihmuan edhe hapjen e shkollës serbe në Lypjan, përveç ndjenjës së moralit kombëtar serb pas çlirimit nga osmanet, ka ndikuar edhe ndërgjegjësimi i veprimtarëve të kishës serbe. Veprimtarët fetar si katolik ashtu edhe ortodoks ishin të vetmit persona që asaj kohe ishin të arsimuar. Përkundër edukimit fetar të këtyre veprimtarëve, ata frymonin edhe me shpirtin e kombit, gjuhës dhe traditës kombëtare. Këta veprimtarë vetëdijshëm sakrifikonin rreziqeve ata vepronin kështu për ruajtjen e identitetit, traditës e vetëdijes kombëtare. Në rrjedhën e kohës nën ndikimin serb, toleranca e perandorisë osmane ndaj serbëve, ka ndikuar në hapjen e shkollave serbe, të cilat Turqia me reformat e veta shtetërore, krijoi raporte të veçanta toleruese ndaj serbëve, sepse Turqia ishte e detyruar t’i zbatojë këto reforma, që të krijojë kushte më të përshtatshme për jetën e popujve të robëruar. Në shekullin 19-të në disa fshatra serbe të trevës së Lypjanit u hapën shkolla në gjuhën serbe, në Janjevë më 1854, Lypjan 1866, Gushtericë e Poshtme 1883, Dobratin 1883, Livaxhë 1866. Por këtë të drejtë kombëtare e njerëzore nuk e gëzuan shqiptarët, popullatë shumicë në këtë hapësirë dhe në Kosovë. Administrata turke për shqiptarët, të cilët që me kohë kishin pranuar besimin islam, u “kujdes” të ofrojë vetëm edukim fetar në mejtepe, si në Janjëvë, Dobrajë të Madhe, Magurë, Medvec, Gadime, Sllovi, Llugaxhi e Babush, Shalë, Ribar të Madh. Në të cilat të rinjtë merrnin mësime fetare dhe shërbenin vetëm për njohuri elementare fetare, ato mejtepe zgjatnin 3-4 vjet. Madje gjatë kohë dhe në shtrirjen e tyre, në këto mejtepe mësonin vetëm djemtë nga moshë 7 deri 15 vjet, aty mësoni mësim fetar pa ndonjë sistemim e planifikim të organizuar apo përgatitje për shkollim të mëtejshëm. Kah fundshekulli 19-të, në disa nga këto mejtepe, përveç djemve shkonin edhe vajzat, të cilat deri këtë kohe nuk lejoheshin të mësojnë në mejtep bashkë me djemtë. Mejtepete e nivelit Ruzhdije, gjimnaz i ulet, apo Idadije, gjimnaz i rregullt punonin jo se nuk hapeshin ne mjediset kishtare, por ato nuk hapeshin as ne mjediset e qendrave me te mdha aministrativenë, ato medrese që ishin shkallë më e lartë shkollimi, zakonisht funksiononin në qendra më të mëdha administrative, por jo edhe në qendra më të vogla si Lypjani. Andaj, të rinjtë nga kjo treve mund të vazhdonin shkollimin në medresetë fetare në Prishtinë, Prizren apo edhe në Gjilan, andaj kemi raste te rralla nga te rinjet shqiptarë t’i kete vazhduar sudimet ne Stamboll apo diku gjetiu ne ndonje qender te Perandorise Osmane. Edukimi dhe arsimimi i fëmijëve shqiptarë në këto nivele shkollimi, të cilët jo vetëm që ishin të privuar nga mësimi i gjuhës shqipe, por ky sistem shkollim për fëmijët shqiptarë ishte edhe një pengim fillestar i perandorisë, që kishte planifikuar të mbyste rritën e ndjenjës kombëtare shqiptare dhe të ndërpriste mundësinë e vazhdimit të shkollimit të lartë. Në këto rrethana dhe me këtë sistem shkollimi të riun shqiptar, kudo në Kosovë, edhe në trevën komunale të Lypjanit e gjeti 1912, apo pavarësia e shtetit historik shqiptarë.
Shkollat serbe në trevën e Lypjanit pas largimit të perandorisë Osmane
Pas çlirimit nga Turqia, mbi popullin dhe trevat tona etnike shqiptare rirobërimin e mori Serbia. Në vitet ardhjes së ushtrisë bullgare në këto hapësirat, një pushtues tjetër sllav i cili për pak vjet pushoi këto treva dhe ndaloi gjitha institucionet shkollore, madje edhe shkollat serbe që më parë vepruan në këtë trevë, të cilave do t’ju mundësohet do të rikonsolidohen tek pas Versajt 1918 e Parisit 1920. Kohë e vite në të cilat edhe në hapësirat e komunës ë Lypjanit u rihapën shkollat serbe, tash jo vetëm në vendbanimet e pastra etnike serbe, por edhe në disa nga mjediset me popullatë të përzier, dhe në ndonjë nga ato si në Shalë edhe me popullatë të vetme etnike shqiptare. Por, në të gjitha këto shkolla për nxënësit shqiptar e veçanta ishte mësimi i detyrueshëm shtesë i besimit fetar islam. Kështu në këto hapësira u shtri ky rrjet shkollor, më 1918 shkollë serbe u hap në Lypjan, Gushtericë, Dobratin e Livaxhë. Më 1923 në Vrellë, 1925 Suhadoll, Dobrajë, Shalë e Lepi, më 1926 në Rufc të Ri e Banullë dhe më 1928 në Kroishtë e Llugaxhi. Robëruesi ri i Kosovës Serbia, sipas projekteve politike, në fillim hapte shkolla vetëm në vendbanime me popullatë serbe, ashtu siç veproi gjatë sundimit osman, kurse pas largimit të Perandorisë Osmane, okupuesi serb sikur para qendrave ndërkombëtare të vendosjes, nga të cilat u shpërblye edhe me leje sundimi të kësaj hapësire shqiptare, dëshironte të improvizojë barazi e te drejta njerëzore, dhe për arsyetim ndaj padronëve ndërkombëtar, në disa mjedise të kufizuara shqiptare hapi shkollat serbe, por vetëm të nivelit të ulët fillor, nga klasa e I-IV. Paralelisht Serbia kryente dy veprime antishqiptare, me të parën në emër të plotësimit të një të drejtë elementare njerëzore për shkollim, por jo në gjuhën amtare. Njëherit, me këtë formë e nivel shkollimi praktikisht ju shkëpuste shqiptarëve të drejtën dhe mundësinë për vazhdimin e shkollimit të mëtejshëm. Serbia mbi shqiptarët reflektonte diskriminim të dyfishtë, pamundësinë për shkollim në gjuhën shqipe dhe me shumë “arsyetime” ekonomike, fetare dhe tradicionale kufizonte thellë shkollimin e fëmijëve shqiptarë në shkollat ekzistuese serbe. Në vitin shkollor 1936/37, kjo trevë komunale kishte 13 shkolla me 1835 nxënës e 33 paralele në të cilat punonin vetëm 30 daskalë. Nga këta nxënës më pak se 205 ishin shqiptarë. Politika serbe për shtypje e mosdurim ndaj shqiptarëve, në projekt e kishte edhe pengimin e shkollimit të shqiptarëve me arsyetime farse, se ata nuk kanë interesim për shkollim, pozita materiale e fetare ndikojnë negativisht, që shqiptarët nuk i motivon për arsimim. Ky veprim politik injorant serb shkaktoi pasojë që edhe kjo trevë, që atë kohë ishte pjesë e administrimit diskriminues të Rrethit të Graçanicës/1931/, shkrim-lexim dinin vetëm 39.4% nga 38.579 banorët që kishte. Politika arsimore ishte sipas trajtimit dhe përshtypjeve serbe nga e kaluara historike negative ndaj popujve të robëruar, veçanërisht ndaj shqiptarëve të cilët Serbia sipas Marrëveshjes dhunshëm i dëbonte në Turqi apo edhe në Shqipëri dhe me kolonizim të Kosovës përpiqej që në vazhdimësi të ndryshojë përbërjen nacionale te popullatës në Kosovë.
Pas Konferencës së Londrës 1913, sidomos pas Versajt 1918 e Konferencës së Parisit 1920, kur Mbretëria SKS, mori “tapinë” mbi Kosovën, trojeve shqiptare në Mal të Zi, Pollogun dhe treva tjera shqiptare në Maqedoni të sotme. Forcat ndërkombëtare i lanë dorë të lirë shofenizmit serb për trysni materiale e shpirtërore të bëjë trysni deri në gjenocid e pastrim etnik të shqiptarëve autokton në këto troje. Për pak vjet deri më 1939. 250.000 shqiptarë u dëbuan me dhunë. Në emër të një “Reforma agrare”, shqiptarëve iu murrën 200.000 hektarë toke bujqësore, në të cilat u instaluan 14.000 familje kolonësh sllavë me 60.000 pjesëtarë. Këto vjet për mashtrim e hutim nga veprimet e dhunshme që kryente ndaj shqiptarëve, shkolla serbe punoi edhe në mjedise shqiptare të trevës së Lypjanit, si në Gadime, Llugaxhi, Babush, Gllogoc, Dobrajë, Shalë e fshatra tjerë, në të cilat serbishtja gjuhë shtetërore e SKS, vazhdonte veprimin e imponimit të dhunshëm për gjuhë mësimore, e daskalët u shëndrruan në veprimtarë aspirativ të shtetit ortodoks sllavë për tjetërsimin e nxënësve shqiptarë. Në këto shkolla përveç mësimeve sipas programeve të Mbretërisë SKS, kishin një “privilegje” të një dhune tjetër me qëllim tjetërsimi për nxënësit shqiptarë, paralel me daskalët serbë vepronte edhe hoxha nga i cili aplikohej mësimi shtesë i detyrueshëm fetar mysliman. Shkolla të tilla përveç mjediseve serbe, si Lypjani, Gushterica, Dobratini, Magura në disa nga ato kishte nxënës shqiptarë të fshatrave për rreth, shkollë serbe kishte edhe Suhadolli, Livaxha, Lepina e Radeva. Këto shkolla serbe punuan deri në rënien e mbretërisë SKS 1939, kur në disa fshatra shqiptare të kësaj treve, me vendosjen e administratës fashiste shkollat serbe u zëvendësuan me shkolla shqipe, ashtu siç u zëvendësua edhe gjuha e administratës dhe vendosja e flamurit shqiptare, shkolla të cilat për pak vjet frymëzuan ndjenjën e fëmijëve shqiptarë ndaj gjuhës shqipe dhe simboleve kombëtare.
SHKOLLA SHQIPE NË TREVËN I LYPJANIT 1941/45
Koha mes dy luftërave botërore krijoi dy rryma ideologjike politike skajshmërisht të kundërta e të rrezikshme për mbarë njerëzimin. Derisa fashizmi ishte ideologji e rrezikshme përplasjesh mes popujve dhe grupeve etnike që i pushtonte, kjo ideologji me shtrirje luftërash e pushtimesh, shume popujve ju shkaktoi shkatërrime të mëdha materiale e vuajtje të dhembshme me zhdukjen e substancës njerëzore e të vlerave shpirtërore, fetare, historike e kombëtare. Përhapja e komunizmi që nisi nga Rusia e depërtoi në shtetet e ndryshme evropiane e deri në Kubë, nuk ishte më pak i mëshirshëm se fashizmi. Popujt që i kapi kjo flakë e kuqe shkaktoi dëme te paparashikueshme materiale e shkatërrimin të vlerave shpirtërore e sidomos kombëtare, historike e fetare te popujve. Fatkeqësisht shqiptarët ishim ndër popujt fatkeq që kaluam nëpër purgator të këtyre dy ideologjive të dyja këto ideologji, përkundër rezistencës së madhe shqiptare, ato morën haraç të madh nga populli ynë.
Përkundër politizimit nga fryma ideologjike, shkolla shqipe në përgjithësi, në trevën e Lypjanit dhe të Kosovës në veçanti, në këtë periudhë kohore, për herë të parë mori shtrirje zyrtare e legale, shqiptarët në këto hapësira për herë të parë gjatë luftës së dytë botërore 1941/45 dëgjuan zërin e mësuesit shqiptar dhe lirshëm mësuan për herë të parë në institucionet shkollore, për herë të parë lexuan librin, për herë të parë fëmijët shqiptarë u ndanë nga mësimi në gjuhë të huaj dhe për herë të parë mësuan gjuhën, historinë dhe vlerat pozitive të traditës shqiptare. Shkollat shqipe të kësaj kohë u hapën dhe punuan për disa vjet në disa vendbanime shqiptare në gjithë Kosovës e mes tyre në trevën e Lypjanit u hapën tetë shkolla të tilla shqipe. Ky sistemi shkollor përfshiu një numër të konsiderueshëm fëmijësh. Kjo shkollë kishte dekor të tejdukshëm ideologjik nga transformimi i jashtëm, por në përmbajtje të procesit mësimor nga reforma e brendshme, për herë të parë në këto treva nxënësit shqiptar dëgjonin mësuesit dhe leksionet për lëndët mësimore me përmbajtje të pakufizuar kombëtare, si gjuhën shqipe, historinë shqiptare, gjeografinë e trojeve shqiptare, artin muzikor dhe artin figurativ të materializuar shqip, shkruanin me alfabet të shqipes e përdornin tekste e plan-programe shkollore kombëtare shqiptare, përkundër se përmbajtja ishte përshkuar me ideologjinë fashiste të lëndës mësimore. Këto ishin vite kur shkollën shqipe e administrohej e udhëhiqej nga shqiptarët e etshëm për kombëtaren e atdhetarinë. Sikur që do të veprohet më vonë edhe në sundimin mbi katër dekadash të ideologjisë pushtuese antinjerëzore e antikombëtare jugokomuniste. Përveç këtyre fazave kalimtare, kur paksa frymoi shpirti i kombëtares në etapa të tjera historike, shkolla shqipe ka kaluar nëpër duart e administrimit e drejtimit nga të huajt, kur tekstet, alfabeti e gjuha mësimore ishin ato të okupuesit, turqishtja e arabishtja në mejtepet e medresetë të mësimit fetar gjatë sundimit të Perandorisë Osmane, dhe pas perandorisë turke, aneksuesi sllav në sistemin arsimor të shqiptarëve zbatoi serbishten gjuhë të mësimit dhe tekstet me alfabetin cirilik e daskallët ortodoks ishin mjete e veprimtarë të arsimimit me qëllim tjetërsimi të nxënësve shqiptarë.
Gjatë luftës së dytë botërore në trevat shqiptare në Kosovë, shqipja u bë edhe gjuhë e administratës zyrtare dhe gjuhë mësimore për shqiptarët. Shqiptarët edhe pse me rezervë kishin pranuar ndihmën gjermane dhe administratën e pushtuesit, morali i arsyes në këto vite ishte ndërtua me hapjen e shkollës shqipe, por edhe kudo dhe për të gjitha nevojat lejohej përdorimi i shqipes në administratë dhe përdorimin e flamurit kombëtar shqiptarë edhe pse të dekoruar me ideologji të Sëpatës së Likorit. Këto vite shqiptarët kishin mundësinë e lëvizjes së lirë në gjitha trojet e tyre etnike. Në këtë periodë shqiptarët jashtë hapësirave të shtetit historik pësuan ndarje e copëzime. Kosova ishte ndarë në tri zona të pushtuesit. Në fund të 1941 pushteti gjerman dorëzoi Mitrovicës e Llapin që të bashkohen me Shqipërinë, atë mot u vendos që hapësirën e rrafshit të Lypjanit ta administroj forca Italiane. Këtu forcat Italo-Shqiptare krijuan njësi mbrojtëse të kufirit të administratës së re. Ndërsa në shkolla të porsahapura shqipe në disa nga mjediset më të mëdha shqiptare, në të cilat punonin përveç numrit të vogël të mësuesve vendor shqiptarë, më shumicë ishin mësuesit e ardhur nga Shqipëria. Praktikisht në mes luftërave botërore në hapësirën komunale të Lypjanit punonin disa shkolla fillore, në të cilat punon kryesisht mësuesi të ardhur nga Shqipëria. Mësuesit vendor lokal zakonisht ishin intelektual të cilët mësimet e para i kishin marr në shkollat serbe, nga kanë vazhduar në shkollat e mesme shqiptare të Shqipërisë apo mejtepe e medrese të mësimeve fetare e laike jashtë vendit. Në vitet gjatë luftës së dytë botërore edhe në trevën komunale të Lypjanit punuan shkollat fillore shqipe. E kësaj kohe është shkolla në Gadime, e cila pas përfundimit të luftës 1945 do të rifillojë vazhdimësinë e punës së shkollës shqipe. Në këtë shkollë në vitet 1941/45 punoi mësuesi e parë Shefik Spahiu nga Shqipëria, kurse në vitin shkollor 1943/44 mësuesi nga Elbasani Ruzhdi Guranjaku që kishte 55 nxënës, e më 1945 Kadri Breca, nga Elbasani, Sabit Dema e Shaban Kajtazi nga fashti Babush. Pas luftës 1945 nga kjo shkollë dolën shumë nxënës të vyer, shumë nga të cilët në mungesë të kuadrit pas mbarimit të klasës së tetë/VIII/, punuan mësues në shkollat ekzistuese të trevës së Lypjanit e më gjerë. E kësaj kohe /1941-1945/, është edhe shkolla shqipe në Janjevë me mësues Tomë Shoshi e Viktore Ukaj bashkëshorte e Tomë Shoshit që kishin 38 nxënës, dy bashkëshortët më vonë 1943/44 punuan në Prishtinë. Ana Geqovaj me 29 nxënës e Shyqeri Sokoli me 13 nxënës. Vitet tjera 1943/44 punoi Bahtiar Fazliu që kishte lidhje të ngushta me Ilaz Agushin. Këtë kohë shkolla e Janjevës kishte edhe klasën e pestë/V-të/, dhe mësues i saj ishte Idriz Ajeti nga Pjetërshtica. Janjeva me traditë shkollore shekullore që nga 1665, kur qe hapur shkolla e parë me mësuesin e saj Pjetër Mazreku të cilës ekspedita turke pas disa vjetësh ia ndaloi punën e kësaj shkolle. Në mes dy luftërave botërore shkolla shqipe punoi edhe në Shalë/Sedllar/ e cila që në vitin shkollor 1941/42 kishte 74 nxënës me mësues të vetëm Luigj Ndreca-Marku e Bajram Nura nga Gjakova. Kurse shkolla e Kroishtës në vitin shkollor 1941/42 kishte 41 nxënës me mësues Sadik Prishtina, vendas nga ky fshat, i njohur edhe me emrin Mulla Sadiku i lagjes Luma. Ai hapi edhe kursin e shqipes për 32 të rijnë shqiptarë të cilët paraprakisht kishin kryer shkollën në gjuhen serbe, kurs të cilin e përcillnin edhe 6 të rijnë serbë. Shkollë shqipe kishte edhe në Ruc të Ri/1942/ me mësues Hasan Teteli i cili ka vazhduar deri pasluftës asaj kohe nuk kishte mësues serb dhe fëmijët serbe mësonin me shqiptarët i cili nga këtu u arrestua më 1944. Shkolla e Llugaxhisë 1941/42 mësuesi i parë Kadri Brecaj nga Elbasani, i cili kaloi në Gadime kurse punën e tij e vazhdoi Isuf Islami vendas deri 1945, i cili më vonë kaloi inspektor komunal në Lypjan të cilin pushteti atëhershëm e arrestoi. Më 1941/43 Në Ribar të Madh mësues punoi Emin Hoti nga Shkodra, dhe kishte 27 nxënës. Edhe Dobrajë të Madhe për herë të parë në historinë e kësaj treve u hap shkolla shqipe, më 1941/2 Me mësuesin Ibrahim Mustafa nxënës i Normales së Elbasanit këtu nxënësve shqiptarë ju mbante mësim në gjuhën e tyre shqipe dhe mësuesi nga Elbasani Halim Subashi. Efekti pozitiv shkollave në gjuhën shqipe ishte njohja dhe lindja dhe rita e dashurisë për gjuhën shqipe. Këto nisma shkollimi në gjuhën shqipe i mundësoi ideologjia nazizmit e fashizmit gjerman e shijuar pozitivisht në aspektin kombëtar nga shqiptarët në Kosovë përgjithësisht. Kjo ndenje pozitive doli mu nga hapja e shkollave në gjuhën shqipe, lejimi i simboleve kombëtare dhe përdorimi i lirë i gjuhës shqipe edhe në administratën shtetërore. Ndersa, shkollat shqipe te nivelit te mesem shkollor ne Kosove,te themeluara relativisht vone, praktikisht ne vitet dyzeta te shekullit njezet: Kur u hap Shkolla Normale “Sami Frasheri” e Prishtines, me 12 nentor 1941. Liceu i Shtetit “Gjon Buzuku” ne Prizren, me 12 nentor 1941, Liceu Shateror Hoxha Tahsini” ne Tetove me 12 tetor 1941 dhe Shkolla Normale “Gjon Kazazi” ne Gjakove, me 23 tetor 1942 etj. Ne planprogramet mesimore te ketyre shkollave kishte permbajtje mesimore kombetare, sidomos ne lendet mesimore te gjuhes shqipe, historise kombetare, gjeografise, artit muzikor e figurativ.
Realiteti i traditës historike për shkollën shqipe edhe në këto treva për nismën e shkollës shqipe, nuk i bie sistemit komunist pas Luftës së Dytë Botërore apo komunizmit sllav, siç zakonisht krekoseshin edhe udhëheqësit shqiptarë të cilët verbërisht i shërbyen atij sistemi antishqiptar. Shijen e kënaqësinë e gjuhës, alfabetit e librit shqip shqiptarët e përjetuan edhe para ardhjes së pushtuesit tonë të dyfishtë, Serbisë që na aneksoi si popull dhe komunizmit sllav që mësyu të na tjetërsojë e të na ndajë nga ndjenja e tërësisë kombëtare.
SHKOLLA SHQIPE NË SISTEMIN JUGOKOMUNIST PUSHTUES
Shkolla shqipe e kësaj treve komunale, vjetët e pasluftës 1945, e administruar me emrin Rrethi i Sitnicës, është e fatit të tërësishëm me shkollën shqipe dhe popullin shqiptarë në Kosovë, ka kaluar nëpër katrahura të ndryshme të sistemeve okupuese të Kosovës. Megjithatë, që në ditët e para të pasluftës Nacionalçlirimtare 1945 dhe vitet e para pasfashizimit, në emër të një të drejte nacionale e njerëzore, okupuesit i dyfishtë komunist sllav, hapi shkolla fillore katerklaseshe thuaja ne cdo fshat, madje edhe ne Pli tkoviqe e Vrelle te Gadimes,si dhe ne Klecke e Karaqice,por jo edhe tetevjecare.Shkolle tetevjecare shqipe kishte vetem ne Gadime,krahu lindor i treves komunale se Lypjanit dhe Magura e Shala,krahu perendimor tash i kesaj komunejeje,Keshtu u veprua deri vone,pas 1960, politika komuniste serbe,kesht u mbante politikisht te “drejten nacionale” edhe te shqiptareve,te cileve me kete politike shkollore, pengonte te rinjeve shqiptare vazhdimin e shkollimit te mesem,duke ju keputur hallken e shkollimit ne shkollen tetevjecare,pa te cilen ata te rinje shqiptare,nuk mund te vazhdonin shkollimin e mesem. Shkollim fillore kishte në shumë mjedise etnike shqiptare edhe në ato të përziera, hapën shkollat fillore në gjuhën shqipe, si në Shalë, Pjetërshticë, Krojmir, Kleçkë, Karaçicë, Baicë, Resinoc, Magurë, Vrellë te Magures, Qylagë, Vërshec, Dobrajë e Madhe, Kroishtë, Ribar i Madh, Rufc i Ri, Lypjan, Llugaxhi, Gadime, Sllovi, Banullë, Gllogoc, Guvnasellë, Janjevë, Brus, Babush, Akllap, Smallushë, Rubovc dhe shkollat serbe në vendbanimet etnike serbe, Gushtericë, Dobratin, Livaxhë, Grackë e vjetër, Lepi, Radevë e Suhadoll dhe në vendbanime me etni të përziera, ku edhe pse ishin numerikisht më të pakët, zakonisht dominonin dhe privilegjoheshin si në aspektin e formimit të paraleleve, ashtu edhe në mësojtoret e zgjedhure. Kështu veprohej në Magurë, ku mesimi e klasave te larta te fillores mbahje vetem ne gjuhen serbe, Kurse ne Sllovi edhe pse shkolla u hap qe ne ditet e pasçlirimit 1945, ecja e rrites se nivelit te shkollimit fillor ne gjuhen shqipe u ndal kur u arrit kryerja e klases se peste V-te ne vitin shkollor 1949/50,ngjashëm u veprua edhe n‰ Shalë n Drenic te eperme te komuns s Lypjanit. Ndrsa ne Janjevë edhe pse ishte vendbanim me tradita shkollimi, klasa e peste ne gjuhen shqipe u hap vetem ne vitin shkollor 1961/62. Deri ne kete vit shkollor femijet shqiptare i ndjeknin mesimet ne gjuhen shqipe vetem ne klasat e uleta te shkollimit fillor. Ndersa femijet shqiptar nga Rufci, Kroishtë Gllogoci, Banulla, Konjuhi, Ribari i Vogel e Rubovci per shume vjet pas vitit shkollor 1949/50 mesimet e klasave te larta te fillores ne gjuhen shqipe kishin mundesi t’i vijonin vetem ne shkolln e Lypjanit.
Sistemi komunist sllav praktikisht ishte okupuesi i trevës dhe popullit tonë etnik e autokton ne keto hapesira, sllavët edhe ne sistemin komunist qe nga 1913 vazhduan recidivin e aneksimit te këtyre hapësirave shqiptare. Tash ky okupues këto troje shqiptare prap per qellime gllabëruese i mbante ne vazhdimesine e robërise se re aneksuese ne sistemit komunist. Sistem ideologjik që përmbante edhe një formë të re okupuese kishte synim zhveshjen e shqiptareve nga ndjenja kombëtare, fetare e njerëzore. Ky sistem sllav-komunist, ndaj të drejtës së proklamuar për shkollim, per shqiptarët kishte synim te vecante në realizimin e qëndrimeve te veta. Se shkollat shqipe duhet të mbyllen për arsye sic propagandohej se shqiptarëve ju mungon kuadri mësimdhënës. Madje, edhe ata që janë pa kualifime të duhura ose me injorance propogandonin se shkollimi ne gjuhen shqipe nuk ju garanton shqiptareve mundesi te gjere inkuadrim dhe shqiptaret e shkolluar ne gjuhen shqipe ne te ardhmen nuk jane premtues per kualitet cilësor ne kryerjen e detyrave administrative.
Në shkollat e pasluftës ishte dukuri e natyrshme përfshirja e nxënësve të moshave të ndryshme dhe në shumicën nga ato nxënësit ishin kryesisht të gjinisë mashkullore, që në vitet e para numri i vajzave shqiptare nxënëse ishte i pakët, për nxënëse vajza dallohej fshati Llugaxhi ku per here te pare vajzat e këtij fsshat bashke me djeme u regjistruan ne shkolle. Në këto shkolla punonin mësues me përgatitje të ultë shkollore, madje edhe më me pak se katër klasë e shkollës fillore, një numër i dalluar nga ata, kishin shkollim fetar ndonjë mejtep apo medrese fetare e nivelit Ruzhdije-gjimnazit te ulet. Kurse nje numer i kuadrit mesimdhenes të cilët per cilësi mesimore, ngritje profesionale gjuhesore e kombetare karshi mesuesve shumice kishin vlera dalluese dhe per kohen ishin te pazevendsueshem ishin mesuesit qe erdhën nga Shqipëria. Ata ndihmuan jo vetëm në hapjen e shkollave fillore, por edhe përmes kurseve verore pedagogjike ngritën cilësinë në përgatitjen profesionale pedagogjike të kuadrove vendore, që ishin të papërgatitur, apo kishin shkollim fetar me pak njohuri nga mesimet laike. Nxënësit në mungesë të hapësirës shkollore mësonin nëpër lokale të ndryshme private, xhamia, shtëpi e në ish-dyqane. Vazhdua procesin mësimore në gjuhën shqipe edhe disa nga shkollat fillore shqipe të cilat kishin ndertuar gjatë periodës së okupimit te mbreterise SKS, si shkolla me një të kaluar nga koha e mes dy luftërave 1941/45. Pas vitit 1945/46 shkollat në Dobrajë e Shalë si edhe shkollat në mjedise serbe procesin mësimor e vazhduan në objektet e ndërtuara për shkolla nga Mbretëria SKS më 1939, kur mësimi mbahej vetëm në gjuhën serbe. Në vitet e pasluftës nacionalçlirimtare në Dobrajë punuan mësuesit Sadri Ibrahimi e Mutafë Bahtiri, ndërsa në vitin shkollore 1947/48 punoi edhe mësuesja Hadije Cara nga Prishtina, Në vitin shkollor 1950/51 në Dobrajë hapet edhe klasa e V-të, por pas kësaj klase nxënësit nga Dobraja mësimet i vazhdonin në Magurë ku kishte mundesi vazhdimi te shkollimit shqipe deri ne klasen e tete. Në shkollën e Dobrajës mësimet i vijonin, si në mes dy luftërave, edhe në shkollën shqipe të pasluftës, nxënës nga Dobraja, Qylaga, Magura, Blinaja, Poturoci, Leletiqi, Medveci, Mirena, Vrella e fshatra tjera për rreth. Deri më 1957/58 kjo ishte shkollë në vete, nga ky vit shkollor shëndrrohet në paralele të ndarë të shkollës fillore në Magurë. Më 1986 prap ndahet nga shkolla e Magures dhe bëhet shkollë e pavarur. Si edhe shkolla fillore në Lypjan e vitit 1949/50, Në Gadime shkolla shqipe e pasluftës vetëm sa vazhdoi punën e filluar që nga viti 1941/2, kur ishte hapur shkolla në gjuhën shqipe. Gadimja e pasluftës nacionalçlirimtare shpejt do bëhet qendër arsimore e një mjdisi më të gjerë, praktikisht kjo shkolle tetvjecare shqipe,ishte e vetmja tetvejcare shqipe ne krah te treves lindore komunale te lumit Sitnica. Këtu për shumë vjet, mësimet e ciklit të lartë të fillores, nga klasa e V e deri në klasën e VIII, do ti ndjekin edhe nxënësit shqiptarë nga Janjeva, Akllapi, Sllovia, Smallusha, Babushi, Llugaxhia, Mareci e Gllavica, Cërnilla e Mirashi. Shkolla e Rubovcit u hap në vitin 1946/47 me mësuesin Abaz Jarganxhi nga Prizreni. Një kohë nxënësit e Rubovcit, Pojatës e Kojskës kanë shkuar në shkollën e Gllogocit. Kjo shkollë deri me 1956 ka qene ne administrimin e komuns s Ferizajt dhe ishte paralele e shkolles së Babushit të Serbve /Babushanit/, pas kltij viti kjo shkolle kaloi paralele e ndare e shkolles se Gadimes. Derisa, me 1963 kur ka kaluar paralele e shkolles se Gllogoc-Banulle dhe me 1996/7 eshte mevehtesua sholle e pavarur. Që nga viti shkollor 1952/53 nxenesit e Gadimes, pasi mbaronin tetëvjeçaren shkonin mësues në terrene tjera ose zinin vende pune ne administraten e shtetit. Shkolla tetëvjeçare në Banullë-Gllogoc u hap më1962/63, Ne Shalë shkolla shqipe filloi nga puna qe nga viti 1945.Edhe kjo shkolle ne vitin shkollor 1955/56 qe mbyllur, por prap me insistimin e popullates vendore ne vitin shkollor 1957/58 u rihap. Këtu shkolla per femijet shqiptar kishte rrjedhë që nga mësimet e para fetare në mejtepe 1923, më 1942 shkolla në gjuhën shqipe, Shkolla e Shalës që kur filloi nga puna në gjuhën serbe 1933. vazhdoi në gjuhën shqipe 1942/45 me mësues Luigj Nikolla nga Nasheci dhe Bajram Nura nga Gjakova. Pas 1945 rihapët shkolla shqipe, të cilën pushteti e mbyll më 1955/56 nga presioni i popullit rihapët më 1957/58. Kishte paralelet e saja në Pjetërshticë në këtë vendbanim shkolla ishte hapur menjëherë pas mbarimit të luftës 1945, me mësuesin e parë Andrea Bërkiqin nga Janjeva, ish nxënës i Normales së Elbasanit, në Pjetërshticë punoi mësues Shemsi Bylykbashi në vitet në vazhdim edhe Demir Salihu-Gashi nga Sllovia. Në vitet e para të pasluftës shkollat u hapën edhe në Krojmir 1946/47 me mësues Nezir Gashi nga Llugaxhia , shkolla punoi 5-6 vjet në lokale private. Më 1953 me punë vullnetare të krojmirasve shkolla ndërtohet në trollin e falur nga Raif Karameta. Kur mësues erdhi Abdyl Metaj. Më 1986 shkolla ndahet nga shkolla amë e Shalës dhe i bashkohet shkollës së Pjetërshticës. Me riorganizimin e atëhershëm administrativ të komunave, shkolla fillore “Idriz Ajeti” e Pjetërshticës shkon me komunën e Shtimes, shkolla fillore në Krojmir mbetët në vedi, të cilën më 31 gusht 1994 organet e arsimit komunal; në Lypjan e pavarësojnë për shkollë fillore amë dhe emërohet “Faik Konica” emër të cilin e barti,deri ne vitin 2000,kur mori emrimin “Katër Dëshmorët” që e bart edhe tash. Kjo shkollë fillore që nga viti shkollor 1988/89 ishte shkollë e plotë tetëvjeçare. Më 1987 ndahet Krojmiri dhe merr paralelen e Karaçicës, kurse më 1996 shkolla e Kleçkës vetëm për çështje afërsie fizike, KKA ne Lypjan, me kerkesen e kleqkaneve.lejon që përkohësisht kjo paralele e shkollës fillore “Idriz Ajeti” në Shalë ti bashkohet shkollës fillore “Rifat Berisha” në Berishë. Ndërsa paralele të Shalës, ashtu siç kanë qenë ngelin edhe tash shkollat fillore katërklasëshe të Baicës dhe Resinocit.
Që nga pas lufta 1945, pushteti “popullor” formësoi kritere, që në 4000 banorë te jetë një shkollë e plotë fillore, edhe pse ky kriter ndryshonte sipas mjediseve e popullatës etnike serbe e shqiptare. Atëherë për shkak të rëndësisë që kishte Magura kishte minieren dhe banore nga punetoret e minieres dhe aty jetonin popullate e përzier, ne vitet e pasluftes, gjegjësisht ne vitin shkollor 1946/47 në këtë vendbanim u hap shkolla fillore shqipe e serbe. Mësues të parë shqiptarë ishin Elmaz Bytyçi, Qemail e Enver Retkoceri, Sylë Berisha, Bajram Gjonbalaj, Azem Vllahiu, Mustafë Bahtiri e të tjerë. Në trevën e Lypjanit pas vendosjes së rendit komunist 1945, përveç shkollave në gjuhën serbe për herë të parë në shumë mjedise fshatare u hapen shumë shkollat në gjuhën shqipe, procesin mësimor e vazhduan edhe ato shkolla shqipe të cilat kishin punuar ne vite e pushtimit nazi-fashist mes viteve 1941/44. Pas 1945 filluan procesin mësimor edhe shkollat fillore vetem per nivelin e ulet fillor nga klasa e I-IV, në Brus Llugaxhi, Gllogoc, Banulle, Babush, Rubovc, Ribar të Madh, Kroishtë, Rufc të Ri, e vendbanime të tjera. Fillimi i punës së këtyre shkollave ishte vetëm në nivelin e shkollës fillore katërklasëshe, disa nga të cilat në vazhdimësi u shëndrruan në tetëvjeçare ose siç ju thonin atëherë shkollë semimature. Në Ribar të Madh pas luftës punoi Imer Kameri nga Komarani dhe Hysni Reçica nga Llugaxhia Kroishtë mësues i parë ishte përsëri Sadik Prishtina-Luma i cili vazhdoi punën e mësuesisë që nga 1942 dhe punoi deri sa propogadan komuniste serbe e hodhi në burg 1947 ku mbajti dënimin prej 14 vjetësh, Në shkollën e Rufcit të Ri, mësuesi i parë ishte Isuf Grashtica hoxhë me profesion i cila ka vazhduar me ish-nxënës e kohës së Shqipërisë ky mësues punoi 5-6 muaj dhe pas tij erdhi Fahri Nushi i cili punoi 2 vjet, shkolla ishte shkollë katërklasëshe, mësuesi entuziast ishin Hamdi Bislimi, Sherafedin Sylejmani, Mutafë Bahtiri e të tjerë. E veçanta e këtyre shkollave në shtetin socialist jugosllav, ishte se, që në nismë në shkolla filluan dallimet në qëndrime të politikës arsimore sipas përkatësisë etnike, mësuesit shqiptarë ishin në mbikqyerje të ashpër nga organet shtetërore, jo vetëm për punën e tyre në procesin mësimore, por edhe në lëvizjet dhe veprimet e tyre jashtë shkollës. Ata praktikisht asaj kohe ishin jo vetëm drejtues te shkollës shqipe, por edhe drejtues shpirtërore, politik e kombëtar të shqiptarëve përgjithësisht. Andaj, nuk janë të rralla rastet e arrestimeve, trajtimeve policore e burgosjeve të mësuesve tanë. Përkundër popullatës shumicë shqiptare, rrjeti shkollor, numri i nxënësve dhe kuadrove arsimore, ishte në disproporcion të dalluar negativ në dëm të shqiptarëve dhe kjo politikë vazhdoi kështu deri në vitin 1966. Këto pengesa politike e kombëtare të shkollës shqipe buronin nga strukturat e larta politike të shtetit, nga të cilat shkolla shqipe nuk shikohej me sy të mirë. Injoroheshin nxënësit, mësimdhënësit, gjuha dhe libri shqip, realisht ndiqej e percillej gjitha nivelet mjediset e kuadri arsimor shqiptare në Kosovë. Administrata e politika shtetërore shkollën shqipe dhe mësuesit e saj i shikonin me dro, atë e konsideronin burim të pasigurisë e rehatisë shtetërore. Kuadrot shqiptare shikoheshin me syrin e urrejtjes, mosdurimit dhe objekt dyshimi e ndjekjeje. Mësuesit shqiptar esencialisht konsideroheshin armiq, ndaj nuk shprehej interesim përkushtues për vijueshmërinë dhe krijimin e kushteve për shkollim të nxënësve shqiptarë. Përkundrazi vazhdimisht me çdo kusht kërkohej shkak, arsye e “validitetit” material e kadrovik, shtetëror e politike për ndërprerjen e shkollës shqipe. Në shkolla shqipe të ciklit të ultë, organet arsimore shtetërore qëllimisht nuk lejonin krijimin e klasave të larta, nga e V-ta e deri në të VIII-në të fillores, këto nivele i mbyllnin aty ku pak kishte ndonjë “bazë të arsyeshme” mbështetëse, si Të kthehemi në vitin shkollor 1961/62 trevën e Lypjanit, kur ishte kulmi i dhunës shtetërore serbe ndaj shqiptarëve e kjo dhunë theksueshëm rrefkëtohej në sistemin shkollor. Atë vit shkollor kjo trevë komunale kishte 952 nxënës të regjistruar në klasën e parë, në klasën e VIII-të më 1968/69 arrijnë ta kryejnë vetëm 328 nxënës, ose vetëm 34,1%, shkapërderdhja theksohet veçmas të vajzat nga 458 nxënëse femra, në vitin shkollor 1961/62, klasën e VIII më 1968/69 arritën vetëm 54 sosh, ose 11,7%. Shteti “arsyeshëm” e mbështeste zyrtarizmin e ndërprerjes së shkollimit të fëmijëve shqiptarë, duke arsyetuar atë me shkallën e ulët të ndërgjegjes, qëndrimet konzervative të prindërve, prapambeturin ekonomike, mungesa e kuadrove e të tjera.
SHKOLLA SHQIPE PAS LIBERALIZIMIT POLITIK
Deri në vitin 1966, numri i nxënësve, rrjeti shkollor dhe struktura arsimore, përkundër shumicës shqiptare, dominonin serbët. Pas ndryshimeve në sistemin politik, ndodhën ndryshime edhe në politikën arsimore, edhe në këtë kohë të njëfarë liberalizmi, për shqiptarët ende mbahej rezervë sintagma barrikadë, “struktura nacionale” e cila shërbente për pengesë zyrtare e shtetit për shkollimin e shqiptarëve. Kudo dhe në gjitha veprimtaritë e jetës, ashtu edhe në politiken arsimore të pranimit të nxënësve, kuadrit mësimdhënës e stafit udhëheqës, në gjitha nivelet e enteve e institucioneve arsimore përdorej dhe imponohej kjo sintagmë e magjisë politike. Megjithatë, si në gjitha mjediset Kosovare, edhe në trevën e Lypjanit kjo strukturë nacionale shqiptare e serbe, shkonte 50/50 thuaja në gjithë sistemin përmbajtjesor arsimor, sepse edhe atëherë sikur edhe tash, bashkësitë tjera etnike nuk luanin asnjë ndikim në ndërtimin e strukturës nacionale. Trevën e Lypjanit me këtë nivel e zuri edhe viti shkollor 1968/69, kur ende kishte përmasë të përafërta etnike në stuklturën arsimore edhe pse struktura kombëtare ishte afro 72% shqiptare, në shkolla kishte 165 paralele shqiptare e 106 sosh ishin serbe, kishte 114 mësues klasor shqiptarë e 63 serbë, kurse lëndor shqiptarë kishte 73 arsimtarë e 74 serbë. Përafërsia e dukshme në mësimin lëndor është pasojë e dallimeve mes shqiptarëve e serbëve, nga dallimi mes klasave të ulët e të larta, nga shihet gjendja dhe struktura përmbajtjesore kombëtare e shkollës shqipe, para e pas vitit 1966. Kur kthehemi në vitin 1960/61 Lypjani kishte 2569 nxënës shqiptarë. Venerohen dallimet me vitin shkollor 1968/69, kur kishte 3361 nxënës shqiptarë e 1747 serbë kishte 108 paralele shqiptare e 60 serbe, me 114 mësues shqiptarë e 63 serbë. Edhe struktura e rrjetit të objekteve shkollore ka avancime pozitive, në vitin 1959/60 treva komunale e Lypjanit kishte 19 objekte e shkollore, kurse më 1968/69 kishte 41. Kjo hapësirë mësimore kishte dallime të theksuara kualitative e kuantitative mes nacionaliteteve me privilegjë ndaj serbëve.
Shkolla e parë tetëvjeçare e pasluftës 1945 në Rrethin e Sitnicës, në të cilin rreth ishte edhe treva e tashme komunale e Lypjanit, në gjuhën shqipe u hap në Shtime, e cila asaj kohe njihej ne emrin shkollë semimature, në atë shkollë mësimet i vijonin edhe nxënës nga mjediset e Lypjanit, Në Shtime asaj kohe, për nxënësit e kësaj shkolle kishte edhe konvikt, pas reformimit administrativ u shua rrethi i Sitnicës, dhe u krijuan njësitë komunale administrative, nga ndërroi edhe struktura e rrjetit shkollor. Nga ky ndryshim administrativ qeverisës 1956 në njësinë e krijuar komunale të Lypjanit u krijuan rrethana për hapjen e shkollave fillore të plota tetëvjeçare. Për deri sa shkollë tetëvjeçare në gjuhën shqipe, vitet e para të pasluftës adminsitraur në Rrethin e Sitnicës, nuk pati as qendra e atëhershme e rrethit Lypjani, pas ndryshimeve adminsitartive qeverisëse në Lypjan ky nivel shkollimi në gjuhën shqipe hapët më 1949/50. Kjo trevë tash komunale administrative e ish-rrethit Rrethit të Sitnicës, ato vite ishte e banuar me shumicë popullatë serbe, por jo edhe rrethina e saj, shërbente për arsyetim të verbët dhe mjet naiv për realizimin e qëllimeve e politike antishqiptare, meqë në këtë qendër administrative nuk ka popullatë shqiptare, apstrahohej rrethina e afërt me popullatë të dendur shqiptare, këtu në Lypjan punonte shkolla tetëvjeçare vetëm në gjuhën serbe. Kështu vazhdoi disa vjet pasluftës, politika dhe popullata vendore serbe heshtas ngulfatnin dëshirën, kërkesën dhe nevojën e hapjes edhe të shkollës shqipe në këtë qendër administrative, në të cilën tetëvjeçarja për nxënësit në gjuhë shqipe do të hapet vetëm në vitin shkollor më 1949/50, me drejtor Xhevat Alia, e mësimdhënës Sami Shabanin nga Ferizajt dhe Hasan Spahiu nga Prishtina. Xhevat Alia ishte nga Gjilani, i cili më vonë vdiq në një fatkeqësi komunikacioni. Asaj kohë shkolla tetëvjeçare në Lypjan drejtohej paralelisht nga dy drejtorë shkolle, drejtori shqiptar administronte pjesën me mësim në gjuhën shqipe, kurse atë në mësim në gjuhën serbe e drejtonte drejtori serb. Në vitin shkollor 1952/53 në këtë shkollë punoi Agim Gjakova, poet e krijues të cilin më vonë e ndoqi dhe e anatemoi sistemi komunist i titos. Agimi shkoi, punoi e jetoi gjatë në Shqipëri. Sa punoi në Lypjan ishte i pamartuar dhe banonte me të ëmën. Po në këto vite në këtë shkollë, dhe shkolla tjera të trevës komunale të Lypjanit, punoi Din Mehmeti i cili më 1953 u emërua Inspektor /këshillëdhënës/ i Arsimit. Në këtë shkollë pak vjet më vonë punoi edhe atdhetari e veprimtari i çështjes kombëtare Hilmi Rakovica, vitet e mëvonshme punoi edhe në shkollën e mesme bujqësore në Lypjan, ai nxënësve shqiptarë ju shpjegoi lëndën e gjuhës shqipe. E kësaj kohe është edhe shkolla fillore në Gadime, pas punë së saj që nga 1941 vazhdoi me ciklin e ulët fillor edhe pas 1945 në vitin shkollor 1952/53 shëndrrohet në shkollë të plotë fillore,tetëvjeçare. Shkolla të tjera tetëvjeçare në këtë trevë komunale në vazhdimësi u hapën edhe në Magurë e Shalë, Janjevë dhe Sllovi, Banullë-Gllogoc e Pjetërshticë, e cila tash administrohet nga komuna e Shtimes , Rufc të Ri, Kroishtë dhe Dobrajë e Madhe. Ndërsa njësitë tjera shkollore shumica ishin paralelet e ciklit të ulët katërklasëshe, por kishte edhe paralele të ndara të këtyre shkollave amë tetëvjeçare të cilat ishin tetëvjeçare. Shkollën e parë shqipe të pasluftës më 1945 në Sllovi e ka hapur mësuesi vendor Demir Salihu-Gashi, ishte me profesion hoxhë, i cili poashtu përherë të parë hapi shkollën shqipe edhe në Gjurkovc afër Bujanit, e më vonë ai punoi edhe në Pjetërshticë. Në Sllovi kur gjenerata e parë e nxënësve të pas luftës 1945, në vitin shkollore 1951/52 arriti në klasën e VI-të, me urdhrin e organeve të shtetit, këtu u mbyllën klasa e V-të dhe e VI-të, disa nga këta nxënës vazhduan mësimet në Gadime, ndërsa shumica prej tyre ndërprenë shkollimin e mëtejshëm, në atë klasë ku ishin kur u mbyllën klasat e V-ta dhe të VI-ta. Këtë kohë në Sllovi 1952 përveç arsimtarëve të vyer, Sherif Ahmeti, që një kohë ishte edhe drejtor shkolle, punoi edhe Hamdi Bislimi, Haki Prekupuca, Bislim Prekopuca, Izet Ahemeti, Ali Ymeri, në vitin shkollor 1952/53 punoi mësuesja Mejreme Shushka-Reçica e martuar me Mehmet Reçicën i cili për një kohë kreu detyrën e drejtorit të kësaj shkolle. Pas rihapjes së klasave të larta fillore në Sllovi prapë më 1956, në gjysmëvjetorin e parë të vitit shkollor 1955/56 mbyllën klasën e VI-të, ndërsa në fund të këtij viti shkollor mbyllën edhe klasën e V-të dhe të VII-të. Në Sllovi, shkolla tetëvjeçare për herë të tretën rihapët në vitin shkollor 1958/59 dhe kur nuk është ndërprerë deri në ditët tona. Me të njëjtën mënyrë u veprua edhe në Shalë, ku shkolla shqipe ishte hapur më 1945, me mësuesit Zymer Dugolli, hoxhë, Zeqir Shala dhe Hajriz Musliu. Mësuese parë në Shalë më 1950 ishte Hasime Hoxha-Shala një shkëndijë e këtij mjedisi nga vajzat e shkolluara të këtij fshati. Këtu shkollimi fillor u zhvillua deri në klasën e VIII, të cilën, sikur edhe në Sllovi, në vitin shkollor 1955/56, pushteti e mbylli ciklin e lartë të fillores. Kjo tetëvjeçare poashtu u rihap pas tri vjetësh, në vitin shkollor 1957/58, nga kur vazhdoi pa ndërprerë deri në kohët e tashme. Hallka e këtyre ndërprerjeve bënte shkëputjen e nxënësve për shkollim të mëtejshëm.
Në Dobrajë të Madhe objekti i shkollës u ndërtua nga Mbretëria SKS, më 1929, kur këtu shkollë shqipe kishte edhe gjatë okupimit 1941/45, Por më 1945/46 shkollën shqipe e rihapi Mësuesi Sadri Ibrahimi e Mustafë Bahtiri, në këtë shkollë në vitin shkollor 1947/48 punoi edhe mësuesja Hadije Cara nga Prishtina. Këtu në vitin shkollor 1950/51 u hap klasa edhe klasa e V-të, por pas këtij viti nxënësit nga Dobraja mësimet i vazhduan në Magurë. Për këtë veprim shteti arsyetohej se Magura përveç që është vendbanim më i madh, ajo është edhe qendër zejtare, por kryesorja ishte se Magura asaj kohe ishte vendbanim me shumicën banorë serbë. Dobraja e Madhe deri në vitin shkollor 1957/58 ishte shkollë në vete, pas këtij viti shkollor kjo shkollë hyjnë njësi e shkollës së Magurës. Shkolla fillore “Hivzi Sulejmani” ndahet nga shkolla fillore “Stanko Buriq”, e cla pas vitit 1990 u meruar Jeronim De Rda,tash pas lufte bart emrin e luftètarit te lirise,Heroi Hararin Bajrami e Magurës. Ribari i Madh shkollë katërklasëshe në gjuhën serbe kishte që në sundimin e Mbëretrin SKS në vitin 1927. Kurse shkolla shqipe këtu u hap që më 1942 me mësues Emin Hotin. Kjo shkollë punoi në objektin privat deri më 1950. Më 1970 ndërtohet objekti i ri shkollor dhe hapen klasat nga e V-ta deri në të VIII-në, njësi e shkollës fillore “Skënderbeu” në Kroishtë. Më 11 qershor 1997, si edhe shkollat fillore në Smallushë, Rubovc e Babush, me vendim të Ministrisë për Arsim në Qeverinë së Kosovës atëherë në ekzil, pavarësohet dhe merr emrin Shkolla Fillore “Kadri Beba”. Më vonë janë hapur tetëvjeçaret në Janjevë, Kroishtë, Rufc të Ri dhe Gllogoc 1962/63, e cila pas një pakuptimësie primitive politike merr emrin Banullë-Gllogoc. Shkolla shqipe në fillim u hapën edhe në mjedise tjera pak sa më të mëdha, si Janjevë e Magurë, kurse në Brus pasi hapjes së shkollës shqipe më 1947 me mësues Shefqet Bikliqin, tetëvjeçarja këtu u hap më 1970. Gllogoci pasluftës kishte shkollën fillore, në vjeshtën e 1945 mësuesi i parë ishte Hamdi Bislimi, në shkollën e Gllogocit më vonë punuan edhe mësuesit, Aziz Kabashi nga Gjakova, Rrahim Prekupi nga Gllavica dhe Abdullah Raçi nga Mirashi. Ndërsa në Banullë shkolla e parë e pasluftës u hap në vjeshtën e 1945 me mësues Sherif Ahmetin i cili punoi dy vjet, pas tij erdhi nga fshati Gllogoc mësuesi Hamdi Bislimi 1947. Në dy vjetët e pasluftës shkollë fillore kishte edhe në Gumnasellë me mësues Sabit Ahmeti. Në një numër nga këto shkolla me rritën e numrit të nxënësve u ngritë edhe niveli i shkollimit. Kështu nga paralelet e ciklit të ulët të shkollës fillore u hap edhe cikli i lartë, gjimnazet e ulta, apo siç quheshin më vonë, shkolla tetëvjeçare, me nivel kualifikues, semimature. Këto tetëvjeçare u hapen në Gadime, Lypjan, Sllovi, Shalë, Magurë, Gllogoc, më vonë,pas disa mosmarrveshjeve mes fshatrave Gllogoc e Banullë, selia e saj u emërua Banullë-Gllogoc. Këto shkolla tetëvjeçare nëpër disa nga lokalitetet pak më të vogla kishin edhe disa njësi, paralele të ndara fizike, në të cilat mësonin nxënësit e ciklit të ulët fillore nga klasa e pare deri në klasën e katërt. Në Llugagji pas shkollës serbe që nga 1925 e cila dha 14 gjenerata filloristësh, ky vendbanim vitin shkollor 1941/42 hapet shkolla shqipe me mësuesi Kadri Breca nga Shqipëria, Kur mësuesi Kadri shkoi të punojë në Gadime, vendin e mësuesit në Llugaxhi e mori mësuesi vendas Isuf Islami, i cili punoi deri më 1945 dhe vazhdoi edhe pas vitit 1945. Në këtë shkollë mësimet i vijonin edhe fëmijët nga Babushi, Qollopeku, Pojata e Rubovci. Këtu për herë të parë më 1950 u hap klasa e V-të për vajza dhe mësuese sipas pëlqimit dhe deklarimit të prindërve mësues u caktua Hamdi Bislimi. Ky fillim i shkollimit të fëmijëve shqiptare, ishte në emër të një lirie të dalur nga lufta dhe një të drejte e barazie kombëtare. Por, shteti komunist serbe, shkollën shqipe dhe mësuesit shqiptarë i shikonte me sy kërcënues, nga të cilët kishte frikë se ata forcojnë zgjimin e ndjenjës e moralit kombëtar të shqiptarëve, ndaj të cilëve nga tradita historike kishte armiqësi e konflikte të ashpra. Pas këtij “gabimi shtetëror” administrata dhe organet e kontrollit e sigurisë shtetërore mbikëqyrnin dhe merrnin masa drakonike ndaj veprimtarëve arsimore shqiptarë, kurdo e për çkado që ju lindte dyshimi.
Në dekadat e para të pas luftës së dytë botërore, gjegjësisht deri në vitin 1966, shkolla shqipe jo vetëm që administrohej e kontrollohej nga gjithë aspektet shtetërore, pedagogjike, shkencore e metodike, por gjithë kompleksi i sistemit shkollor shqiptarë ishte ne mbikqyerje të sistemit politik komunist serbë. Planprogramet, tekstet dhe mjetet mësimore hartoheshin nën kontrollin e shablloneve ideologjike shtetërore të filozofisë së moralit dhe komunizmit sllav. Kjo filozofi shtetërore komuniste, kujdesej për strukturën kombëtare të nxënësve e mësimdhënësve, për rrjetin dhe hapësirat shkollore mbi të gjitha veneronte çdo lëvizje kah arsimimi kombëtar. Ishte ndërtuar një sistem arsimor vertikal e horizontal me qëllim që mos ti shpëtojë jashtë mbikqyerjes politike sllave asnjë moment apo veprim edukativ- arsimor në shkollat shqiptare. Me kujdes të vëmendshëm shteti kontrollonte kuadrin mësimdhënës, tekste dhe mjetet mësimore dhe gjithë procesin edukativ-arsimor të sistemit shkollor në gjuhën shqipe. Kudo e kurdo që ngjante të shpëtojë ndonjë lëshim, shkolla, mësimdhënësi apo institucioni që shkaktonte këtë “dekonsolidim”, ndëshkohej sipas ligjeve të ndjekjes që përbenin strukturën ligjore diskriminuese shtetërore komuniste sllave ndaj shqiptarëve. Nga kjo mbikëqyrje shtetërore të shkollës shqiptare, dy dekadat e para të komunizmit titist, përjetuan ndëshkime të ashpra shumë mësues, intelektual, nxënës e student shqiptarë, të cilët me ligjet serbe, arrestoheshin, torturoheshin e dënoheshin për “propagandë e veprimtari armiqësore” kundër shtetit, me arsyetim se kanë glorifikua, himnizuar e zmadhuar ndjenjën kombëtare, dhe kanë indoktrinuar nxënësit dhe rininë me synim të ndarjes së Kosovës dhe bashkimin e saj me Shqipërinë. Kjo sipas shablloneve ligjore diskriminuese ishte veprimtari e vazhdueshme armiqësore kundër moralit politik të bashkëjetesës jugosllave dhe gjitha vlerave të internacionalizmit proletar. Nga këto ideologjizma komuniste në të parë, pësonte edukimi dhe arsimimi shkencor pedagogjik i nxënësve, mbetej i mangët në përfshirjen e veçorive të formimit të karakterit të nxënësve, veçanërisht formimit kombëtar e njerëzor të personalitetit të tyre. Veprimi i politikës arsimore nga këto shabllone komuniste, aspironte të arrijë realizimin e efekteve negative kundër vlerave pozitive kombëtare shqiptare e njerëzore të rinjtë shqiptarë.
Liberalizimi formal i shkollës shqipe
Ndaj shkollës shqipe vazhdoi veprimi diskriminues politik e shtetëror deri në rënien e një pjese të kësaj politike më 1966, nga projektet e këtyre veprimeve, ne shqiptarët përjetuam shumë vuajtje shpirtërore e fizike, përjetuam dhunë shtetërore. Kjo politikë u vetërrënua, që kur synoi të thellojë veprimet proserbe edhe në sferat e veprimit politike administrativ. U rrënua që në nismë të veprimit, jo vetëm ndaj shqiptarëve, por që kur këtë veprim filloi ta zgjerojë edhe ndaj popujve dhe hapësira tjera joserbe në sistemin komunist jugosllav.
Ketë sistem të kontrollit policor, shkolla shqipe e tejkaloi deri në vitin 1966, apo Plenumit të Brioneve, pas të cilit në gjithë sistem shtetëror e politik në gjithë Jugosllavinë titoiste, sikur propogadojë një liberalizëm politik, administatriv e arsimor, i cili përfshiu edhe hapësirën Kosovare, në atë valë edhe sistemin arsimor shqiptar. Pas kësaj ngulfatjeje komuniste, shkolla shqiptare mori një infuzion gjallimi, filloi lirimi dhe ardhja e literaturës nga Shqipëria për gjuhë, letërsi, histori dhe vlerat tjera kombëtare shqiptare. Filloi begatimi i planprogrameve me vlera pozitive shqiptare, rrugëtimi i vlerave pozitive kombëtare shqiptare dhe mësimdhënësve nga Tirana në Fakultetet e Kosovës, Praktikisht filloi një integrim i hapësirës dhe vlerave shpirtërore ndërshqiptare. Në 1967 u organizuar Konsulta për Njësimin e Gjuhës Kombëtare Shqiptare në Prishtinë, më 1968 u në Prishtinë u mbajt Konferenca shkencore ndërkombëtare në shënim të 500 Vjetorit të Vdekjes së Skënderbeut. Kurse më 27 nëntor 1968 rinia shqiptare studentore, të parën here pas afro tri dekadash të sundimit komunist ortodoks sllav, demonstroi kundër sistemit politik e shtetëror jugosllave. Këto ngjarje thyen gjendjen e jashtëzakonshme ushtarake të pasuspenduar që nga 1945, dhe shtruan kërkesa politike për Kosovën e shqiptarët. Kërkesat qendrore ishin, Përdorimi i lirë i simboleve kombëtare, hapja e Universitetit në Kosovë, Ndërrim e Statutit me Kushtetutë për Kosovën dhe Statusin e Kosovës Republikë në Kuadër të Jugosllavisë. Këto kërkesa territoriale politike e kombëtare, politika jugosllave i mori me shqetësim e frikë, përkundër kuptimësisë së hapur, se shqiptarët vetëm pas shkollimit janë ngritur në nivelin e duhur në aspektin e vetëdijes kombëtare. Shteti sllav detyrimisht edhe më shumë zgjeroi hapësirë dhe liberalizëm arsimor shqiptarë. Shpejt e shpejt plotësoi kërkesat e para, që mos të vije deri te ashpërsimi në kërkesën e fundit, për plotësimin e statusit Kosova Republikë. Përdorimi i Flamurit shqiptar u lejua që në fundvitin 1968 e fillimin e 1969, kurse Universiteti i promovua në shkurt të 1970, dhe më 1974 u aprovua Kushtetuta e Kosovës. U formua edhe Akademia e Shkencave dhe Arteve të Kosovës Universiteti i zgjerua me Fakultete tjera, kjo rritë e fushave të studimeve shkencore, paralelisht rriti interesimin e të rinjve për studime universitare. Dukshëm u rrit numri i studentëve shqiptarë, kjo vazhdimisht shtonte shqetësimin e politikës serbe e cila nga qendra federative bënte trysni që të zvogëlohet numri i studentëve shqiptarë dhe gjithë vëllimi universitar në Kosovë. Sepse, sipas prejudikimeve të padukshme esenciale, ata frikësoheshin nga rrita e madhe e vetëdijes dhe inteligjente kombëtare shqiptare. Politika komuniste serbe preferonte disiplinë ballansuese ndëretnike të shkollimit me mundësinë përballuese të ekonomisë në Kosovë. Praktikisht esenca nuk shihej e nuk thuhej, por syri kërkonte pjesën e vet. Shteti dëshironte të ndal vrullin e shkollimit masiv të shqiptarëve, nga e cila shihte e nuk e thoshte rrezikun nga ndonjë shpërthim serioz, rrezikim të cilin filozofia politike serbe naivisht e parashikonte Kosovën dhe shqiptarët e fjetur. Të tillë e filozofia e strategjisë politike e shkencore serbe i parashikonte shqiptarët e Kosovës edhe për disa dekada në qetësi e rehati të plotë politike. Këtë parashikim naiv e mështenin në atë se shqiptarët e Kosovës me plotësimin e kërkese të 1968, sidomos me dekorin kushtetues të 1974, politika komuniste sllave para zotit e para popullit kanë fituar bindshëm te shqiptarët besimin politike për sistemin e tyre qeverisës të përsosur e human për popujt e kombësitë fatlume që jetojnë këtu. Këto vite, kudo në Kosovë u zgjerua rrjeti i mesëm shkollor, kurse ai fillor përfshiu thuaja çdo vendbanim shqiptarë në Kosovë, në shkollimin e obliguar fillor përfshihen të gjithë fëmijët shqiptarë. Me shpalljen e huasë për ndërtimin e objekteve shkollore në gjithë mjediset kosovare u zgjerua rrjeti i objekteve shkollore, në shumë vendbanime ku kishte nevojë për zgjerim të hapësirës shkollore u ngritën objekte të reja shkollore, madje kishte raste iniciative për ndërtimin e objekteve shkollore me vetkontributit të qytetarëve, siç është rasti në Babush të Lypjanit, ku me iniciativën qytetarë filloi ndërtimi i objektit shkollor, të cilin pastaj subjekti shtetëror e përfundoi së financuari.
Shkolla e mesme shqipe në Lypjan
NGA SHKOLLA E ULËT BUJQËSORE NË SISTEMIN BASHKOHOR
Shkollimi i mesëm në trevën komunale të Lypjanit, zuri fill më 1960/61 me hapjen e shkollës së ultë bujqësore me 27 nxënës vetëm me mësim në gjuhën serbe. Shkollimi i mesëm i të rinjve shqiptar përkundër vështërsive, arriti shkallën e nivelet e shkollimit të profilizuar profesional dhe shkollimin e mesëm të përgjithshëm, duke plotësuar nevojat dhe kërkesat jo vetëm të rinisë shqiptare, por edhe ato të zhvillimit në përputhshmëri me nevojat e ekonomisë dhe tregut të punës.
Në hapësirën komunale të Lypjanit, më konkretisht deri më 1965 shqiptarët ishin në presionin më të ashpër të administrative e policore të veprimit politik serbe. Fat të njëjtë të popullit përjetonte edhe shkolla dhe rina shkollore shqiptare në gjitha mjediset dhe nivelet shkollore. Kësaj dhune shtetërore iu kishte nënshtruar edhe rinia shkollore shqiptare dhe arsimtarët e shkollave shqipe në trevën komunale të Lipjanit, trevë e cila deri në fillim të viteve ’70-ta kishte 8 shkolla të plota tetëvjeçare dhe 16 njësi shkollore të nivelit nga klasa e I-IV, me një numër të kufizuar nxënësish. Asnjëra nga tetëvjeçaret e kësaj hapësire komunale nuk kishte më shume se nga një paralele për klasa, veçmas në nivelin nga klasa e parë deri në klasën e tetë. Madje këto shkolla tetëvjeçare përfshinin nxënësit e disa fshatrave për rreth, të cilët nuk ishin të detyruar, por vetëm nëse dëshironin ata vet, të vazhdonin shkollimin e ciklit të lartë të shkollës fillore, ashtu siç thuhej dhe ishte e definuar me ligjin e atëhershëm mbi arsimin fillore. Ky rrjetë shkollor, siç ishte sinkronizuar nga shteti ligjësonte dhe mundësonte ndërprerjen e shkollimit pas kryerjes së klasës së katërt fillore dhe sipas planifikimit të politikes serbe, pamundësonte vazhdimin e shkollimit të mesëm dhe universitar. Politika arsimore e shtetit të atëhershëm Jugosllav, as që parashikonte mundësimin e dëshiruar të shkollimit të mesëm në gjuhën shqipe në këtë hapësirë komunale. Andaj edhe kur hapi mundësinë e parë të shkollimit të mesëm në Lipjan, krijoi kushte shkollimi vetëm për nxënësit serb e jo për shqiptarët. Shumë të rinj shqiptarë nga kjo trevë kosovare, përkundër kushteve ekonomike të dobëta, afërsia fizike me Prishtinën, ju mundësonte të rinjve shqiptarë të mësynin shkollimin në ato pak shkolla të mesme dhe studimet në shkollë të lartë e ato fakultete të pakta e të kufizuara në Prishtinë. Në Lypjan, më 23 dhjetor 1960 qe hapur shkolla dyvjeçare me mësim në gjuhën serbe për makinat bujqësore e lavërtari. Më 1960-1961 kjo shkollë kishte 27 nxënës me mësim në gjuhën serbe, në këtë shkollë praktikohej edhe mësimin praktik nga bujqësia sepse shkolla kishte ekonomi bujqësore dhe fermë kafshësh dhe pulari. Përkundër popullatës shumicë shqiptare dhe numrit jo të mjaftueshëm të shkollave tetëvjeçare në gjuhën shqipe, numri i nxënësve shqiptar që kryenin shkollimin tetëvjeçar ishte shumë më i madh se ai i nxënësve serb, që kryenin tetëvjeçaren në pesë shkollat tetëvjeçare serbe. Shkolla e mesme katër vjeçare bujqësore në Lypjan u hap vetëm në gjuhën serbe dhe për disa vjet pamundësoi shkollimin e nxënësve në gjuhën shqipe. Për shumë vjet mundësi e vetme për vazhdimin e shkollimit të mesëm për të rinjtë shqiptarë ishin vetëm shkollat e mesme në gjuhën shqipe në Prishtinë, Ferizaj apo edhe në ndonjë qendër tjetër edhe më të largët në Kosovë. Në vazhdim 1962/63, shkolla e mesme katërvjeçare bujqësore e cila në mjedis të Kosovës dhe shqiptarëve, duke injoruar gjuhën shqipe dhe të drejtën e shqiptarëve shumicë, për disa vjet punoi vetëm në gjuhën serbe, në të cilën memëzi përbironte edhe ndonjë nxënës shqiptarë. Pas brioneve 1966, kur formalisht u demaskua politika dhe veprimi politik e shtetëror antishqiptar, kjo shkollë përkundër shumë kundërshtimeve dhe përpjekjeve, më 1967/68 mezi hapi dyert për një paralele bujqësore me mësim në gjuhë shqipe. Në vitin shkollor 1969/70, pas njëfarë liberalizmi me të cilin politika jugosllave, pas demonstratave të studentëve më 1968 dhe kërkesave historike e kombëtare të rinisë studentore atdhetare shqiptare, mundohej të mashtrojë shqiptarët dhe opinionin ndërkombëtare, Në Lypjan u hapën paralele shqiptare të drejtimit të makinerisë dhe makinave bujqësore. Në vazhdim në gjuhën shqipe u hap edhe drejtimi i elektroteknikës dhe disa profile të tjera të shkollës mesme teknike. Realisht kur Nil Amstrong zbriti në hënë 1969, në Lypjan pas presioneve nga demonstratat e 1968, politika komunale rrihte gjoks për të arriturat e mëdha në arsim në gjuhën shqipe, këtë vitin shkollor 1968/69 u hap Gjimnazi me dy paralele me 71 nxënës me mësim në gjuhën shqipe dhe dy paralele me 70 nxënës me mësim në gjuhën serbe. Përkundër proferimeve të mbikëqyrura nga administrata shtetërore që të ketë kufizim në strukturën nacionale në pranimin e nxënësve. atyre vjetëve pranimin e nxënësve e mbikqyerte politika shtetërore, gjëja për ruajtjen e strukturës kombëtare, Nga kjo formë diskriminuese numri i nxënësve shqiptarë matej nga politika me“kanar të jahudisë”, Sa më 1975/76, përkundër shumë kundërshtimeve të organeve shtetërore, të cilët mbronin serbët që mos të ndihen të frikësuar, u bë bashkimi i shkollës teknike dhe gjimnazit, dy shkollave të mesme aktuale në Qendër të Mesme Shkollore të Orientuar. Këtë vit shkollor filluan ndryshimet në sistemin e mesëm shkollor, reforma e njohur nga zyra e Stipe Shuvarit, preferonte për dy vjetët e para të shkollimit të mesëm arsimimit të përgjithshëm, ndërsa në dy të tjerat shkollim i mesëm ku nxënësi mund të orientohej në profilizimin dhe zgjedhjen e drejtimit apo profesionit. Shkollat e mesme në Lypjan deri në këtë reformë të shkollimit të mesëm, kishin mbi 2500 shkollarë shqiptarë në dy drejtime të gjimnazit dhe disa profileve teknike, elektroteknikë dhe teknik bujqësor. Gjatë reformës së Shuvarit, në profilet e QAMO-së në Lypjan u hapën drejtime të reja, si ekonomia, kulturologjia, drejtimet Biologji-kimi, drejtimet teknike, bujqësore dhe elektroteknikës. Politika aktuale dhe veprimet serbe reagonin dhe ishin të shqetësuar nga kjo rritje e shkollarëve të rinj shqiptar. Ata këtë masivizim mundoheshim ta kundërshtojnë dhe nga një shkollim i tillë masiv të shqiptarëve tmerrësisht frikësoheshin, sepse shkollën dhe librin shqip e konsideronin forcë armiqësore e antishtetërore. Reforma e quajtur e Stipe Shuvarit në mësimin e mesëm të orientuar praktikisht rrënoi gjithë sistemin e mesëm shkollor dhe për 15 vjet shkaktoi pasoja të rënda edhe në shkollimin e mesëm shqiptarë. Këtë eksperimente me gjeneratat, si çdo mjedis shkollor në hapësirat e shtetit të atëhershëm jugosllav, e përjetuam edhe në shkollimin e mesëm në Lypjan, nga u çrregullua niveli i dinamikës së shkollimit që kishim në gjimnazin dhe shkollën e mesme teknike të Lypjanit. Ky eksperiment me gjeneratat vazhdoi deri ashpërimin e përplasjeve shqiptare me politikën diskriminuese serbe të Pranverës së Madhe të 1981, kur Qendra e Shkollimit të Mesëm të Orientuar në Lypjan, kishte numrin optimal deri atëherë, me 3500 nxënës, nga të cilët vetëm shqiptarë ishin 2800. Nga kjo shkollë, si edhe më 1979, shumë nxënës, mësimdhënës dhe ish-nxënës të kësaj qendre të mesme shkollore, u gjetën në organizim kundërshtues për vizitën e Titos 1979 dhe të demonstratave të 1981 në përkrahjen e kërkesave të shqiptarëve për shkëputje të Kosovës nga Jugosllavia. Nga ky vit shteti dhe politika serbe u pozicionua në sulm kundër nxënësve dhe mësimdhënësve të kësaj “qendre të nacionalizmit shqiptar” në Lypjan. Në të parë fillon i ashtuquajturi diferencim politik i kuadrove arsimore, largimin e tyre nga puna, vendosja e drejtorisë së dhunshme, ndalimin e të drejtës të rinjve shqiptarë për vazhdimin e studimeve dhe reduktimin e numrit të studentëve në Universitetin e Kosovës. Mbi 20 nxënës e mësimdhënës nga kjo qendër e mesme shkollore në vjeshtën e vitit 1979 u arrestuan, u burgosën dhe u trajtuan në polici, mandej më 1981 e deri në vitet e 1990, në trajtimeve të ashpra policore e politike, thuaja se u përfshinë 1/3 e të rinjve nxënës të kësaj shkolle të mesme dhe studentë apo rini intelektuale nga kjo hapësirë komunale. Këto ishin vite në të cilat, siç thotë populli, po ndaheshin “dhetë e dhitë” me politikën sllavokomunist, e cili para se të humb betejën ashpërsohej në gjithë pikëpamjet e tërbohej në qenie, ashpërsim të egër tregoi sidomos në sistemin e arsimit. Jashtë çdo logjike të arsyes së natyrshme me kohën, nivelin e vetëdijen e popullin e rrethanat avancuese ndërkombëtare, lirisë së mendimit e qarkullimit të lire të mallrave në ekonomi të tregun. Politika serbe përgatitët planprograme mësimore diskriminuese, rikonstruktonte projekte për ndërtim e sistem mësimor të kombinuar me dominim të gjuhës serbe dhe eliminim të shkollës dhe gjuhës shqipe në procesin mësimor. Me këto veprime politika serbe pa lexuar ngjarjet e lëvizjet demokratike që zhvilloheshin në shtetet komuniste të lindjes dhe vet hapësirën e popujt e ish-Jugosllavisë. Në kuadër të këtyre lëvizjeve prinin shqiptarët e Kosovës, nga filloi dhe do të përfundojë rrënimi i komunizmit. Lëvizjet rezistuese të shqiptarëve të Kosovës për çlirim shpirtëror e fizik kishin traditë sakrifikuese të vjetër e të lavdishme. Shqiptarët aspiratën kombëtare nuk e kishin ndaluar në asnjë kohë e në çfarëdo rrethane. Andaj, edhe pas Kushtetutës së Kosovës 1974, ky bisht dhelpre, nuk i mashtroi atdhetarët shqiptarë që më 1975 të zbulojnë maskën e falsifikuar të drejtave dhe barazisë kombëtare dh të vazhdojnë me kërkesat dhe veprimet politike për pavarësinë e Kosovës. Me të njëjtat veprime e kërkesa dolën edhe më 1979, më rastin e vizitës së fundit të titos në Kosovë. Vizitë të cilës rina atdhetare dhe inteligjenca shqiptare e Kosovës organizuan “mirëpritjen” e fundit të titos me kërkesa të qarta për barazi dhe të drejtë kombëtare, për liri dhe të drejta njerëzore për të drejtën për vetëvendosje. Treva arsimore e Lypjanit nuk ishte jashtë ndikimeve dhe angazhimeve lidhur me këto kërkesa. Andaj këtë në fundvitin 1979 dhe fillimvitin 1980 nga mjediset e kësaj komune u arrestuan dhe u burgosen mbi 20 arsimtarë e nxënës të QAMO-së në Lypjan, u arrestuan dhe u burgosen edhe shume ish-nxënës nga kjo Qendër e Mesme Arsimor, atëherë student në Universitetin e Kosovës. Ngjarje dhe vit që priu me organizimi masiv të rinisë atdhetare për çështjen shqiptare në Pranverën e Madhe të 1981. Këto lëvizje që shtoheshin e zgjeroheshin në kohë e hapësirë shqiptare në Kosovë, ishin reagime ndaj politikës serbe e vazhdimësi e synimeve realizuese ndaj aspiratës shqiptare për ndarje nga gllabëruesit serb.
Literatura
1. Latif Nallbani: Dhuna mbi arsimin, Prishtinë 2004.
2. Abdylaziz Veseli: Shkolla dhe Arsimi Shqip në Prefekturën e Prishtinës, gjatë periudhës 1941-1944, Pjesa e II-të. Gjilan 2003.
3. Jashar Rexhepagiq: Shtatë Marsi-Dita e Mësuesit, Koha Ditore, 15 mars 2005, fq.29.
4. Fehmi Ibrahimi Informacione e dokumente për shkollat shqipe të komunës së Lypjanit mes 1989/1995
5. Shënime personale të autorit mes viteve 1989-1999
6. Ferzi Rexhepi; Gjenocidi serbe mbi shkollën shqipe 1998/99, dorëshkrim.
7. Dr. Agosh Gjillas, Zhivko Jereniq e Sllavko Peroviq: Plani perspektiv i zhvillimit të arsimit në trevën e Lypjanit 1968/1980. /Dorëshkrim i njëanshëm politik arsimor i kohës/.
8. “Retrospektiva e zhvillimit të shkollës”, historiku i sh .f. “V. Frashëri” Lypjan.
9. Historikët e shkollave fillore të trevës komunale në Lypjan.
10. Informata nga mbamendja e mësuesve veteranë të atyre viteve: Haki Maliqi, Ali Ymeri, Hasan Lekaj, Ibrahim Ibrahimi, Mutafë Bahtiri, Izet Prekopuca dhe të tjerë.
