SIKUR… TË ISHA DJALË
Kryengritësi dhe luftêtari i Dibrës, patrioti dhe demokrati shqiptar Haki STËRMILLI
“Jo ikja nga e keqja, po përplasja e lufta me të mund të sjellin ndryshime në ligjet dhe opinionin e egër e të prapambetur shoqëror”. (Ditari i DIJES në fletore.)
Nëpërmjet shënimeve të Dijes , lexuesi njihet me jetën e përditshme të një familjeje të zakonshme qytetare shqiptare, ku ndihet edhe prapambetja e theksuar shoqërore, edhe pozita e mjeruar e gruas në familje, e cila duhet të bëjë një jetë të mbyllur brenda mureve të shtëpisë e sipas ligjeve patriarkale.
…….
Bota shpirtërore, ndjenjat dhe dëshirat e saj duhet të ndrydhen e të shuhen, ndryshe shfaqja e tyre shkakton skandal në familje dhe në shoqëri. Për sa kohë jeton në familjen e saj, duhet të vendosë për gjithçka babai, e kur të martohet, të vendosë burri. Kështu, ajo është një skllave, që duhet të lindë fëmijë të cilët do të bëhen përsëri viktimë e këtyre ligjeve të egra sunduese në shoqërinë shqiptare të viteve `30. Dija, ashtu si qindra e mijëra vajza, vuan nga këto ligje të egra, që nuk pyesin për ndjenjat, për dashurinë e për dinjitetin e saj. Por në dallim nga ato, ajo nuk do të nënshtrohet, nuk do të mbysë gjithçka që për të është e shenjtë dhe nis të kundërvihet. Kundërvënia ndaj rregullave e ligjeve patriarkale fillon që me dëshirën e saj për të vajtur në shkollë, me përpjekje për të zgjeruar kulturën nëpërmjet librave, me protestën për të mos u mbuluar me ferexhe etj.
“Sikur të isha djalë, do t’i tregojsha botës mbarë se dora që përkund djepin është dora që përkund fatin e njerëzisë, por mjerisht jam vajzë dhe si e tille s’mundem me e nxjerrë zanin…”
H Stërmilli
….. nëpër faqet e “SIKUR TË ISHA DJALË”
“Shpirtrat e mëdhenj i durojnë hidhërimet dhe i mbysin dhimbjet me heshtje!”
H Stërmilli
Automobili ikte me shpejti dhe tue bamë zhurmë. Herë ngjitesh në të përpjetat, herë djergesh në teposhtat dhe herë rrëshqiste ndër rrafshina. Shokët e mij bashkudhtarë herë kuvendojshin me njeni-tjetrin, herë heshtëshin të rrëmbyem e të mahnitun nga bukurit e rralla që shfaqeshin gjatë rrugës. Boka, kodra, male, skuta, lugina, gryka dhe fusha të bukura dukeshin e shdukeshin mbrenda pak kohe tue dikue nji kënaqësi të paçansueshme ndër udhtarë, admiruesa të natyrës. Rrezet e farfurishme të Diellit pranveruer puthshin amblas faqet e gjelbërta të gjetheve dhe fletët e shumëngjyrta të luleve, ama e të cilave kundërmonte e kandshme, ndihej fort dhe dehëse.
Me nji fjalë atë ditë natyra kremtonte ngadhnimin e bukuris së Prandverës.
– Nj’aty, n’atë skutë blerimi e lulesh, të kisha pasë nji shtëpizë – tha njeni tue shique me një lakmi admiruese kah vendi që kishte stolisë me aq shije dora hyjnore.
– Nji shtëpizë që t’ishte si nji kuvli, por mbrenda të kishte edhe nji nga Zanat e malevet t’ona – plotsoi shoku me buzë në gaz.
Ndërsa ata po i argëtojshin fantazit e tyne me andrrime e dëshirime për nji jetë paradisore, un po mendohesha nën përshtypjen e hidhët që më kish lanë sëmundja e Dijes. Më dukej sikur nuk do t’a shifsha ma. Pakon që më kish dhanë ajo e kisha marrë me vetëhe. Dishka më nxitte me e hapë dhe me pamë se ç’ishte shkrue n’at defter që ajo më dorëzoi. Ma në fund më mundi kërshëria dhe e çela pakon. Mbrenda kishte nji defter, nji shami të bardhë dhe nji letër të drejtueme Zotni Shpend Rrëfes në Tiranë. Gati tri të katërtat e fletorit ishin të shkrueme. Menjiherë e njofta shkrimin e imët të Dijës. Në faqen e parë ishte shkrue, me ngjyrë të kuqe, ky titull: JETA E EME. Vendosa të këndoj disa pjesë sa për t’a kënaqë kërshërin.
Hudha nji sy në faqen e parë dhe lexova:
“Më shkrepi t’a shkruej jetën t’eme. Ky mendim më leu tue i pamë fotografit e ndryshme që përfëtyrojnë Xha Simonin qysh në kohen e fëminis. Përse të mos e shkruej? Jeta e eme për tjerët, ndoshta, nuk e vlen asnji dysh, por për mue ka randësi, se asht e emja, se mund të përshkohet nëpër faza të ndryshme interesante dhe dikur, tue i këndue në këto fletë gëzimet ase hidhnimet e mija, do të kënaqem ase do të pezmatohem. Sikurse pëson ndryshime trupi i njeriut tue u lakue nëpër rrathët e moshës, pa dyshim, ashtu edhe me jetën…”
Mbasandaj kapërceva disa faqe e këndova:
“Mbasandaj kush mund të pretendojë se nuk ka në mes të meshkujve djelm e burra të bukur? Mos kujton ndokush se nuk ka bukuri mashkullore? Sikur të mundesh me folë femna me atë liri gjuhe që kanë mashkujt, kush e di se sa poezi do të vargëzonte për me e përshkrue bukurin e shokut të vet jo gjini. Kush mundet me më sigurue se nuk ka me mija femna që, tue kundrue mbas kafazit të dritares ase nëpër mjet të perçes së hollë, nuk shprazin nga goja mija e mija tubza vjershash për ata që u kalojnë pranë pa dijtë se kanë plagosë randë disa zemra të strukuna mbrenda do krijesave të dënueme me burgim të përgjithshëm?
Oh sa e sa sy vashash, nga plasat e dyerve ase nga birat e kafazeve, ndjekin e përcjellin kalimtarë të rij me rrafje të forta të zemrave që s’kanë liri e të drejtë shfrimi e dashunimi, me gjith që natyra edhe ato, sikurse mashkujt dhe ndoshta ma shum se ata, i ka pajue me ndiesit e dashunis…”
Pak ma andej, mbassi shfletova disa fletë, ndesha në këtë pjesë interesante:
“S’dij se ç’farë lidhje mund të mbetet në mes të dy bashkëshortëve kur futet ndërmjet tyne mënia në trajtë shamjeje e rrafjeje? Grueja që poshtnohet me shamje të randa dhe rrifet, o duhet të jetë lopë që t’i meritojë ase të ketë interes apo frigë nga burri që nuk e këput atë lidhje që i ka bashkue dikur formalisht e jo shpirtnisht, sepse jeta e përbashkët, në rasa e në kushte të tilla, bahet e padurueshme. Për t’a shtëmangë çdo mosmarrëveshtje, për të pasë harmoni të vazhdueshme dhe për të bamun nji familje të lumtun, ata që do të martohen – përpara se t’a bashkojnë fatin e jetën – lypset të jenë njoftë, t’i kenë pajtue karakteret dhe t’a kenë dashunue njeni tjetrin. Për ndryshe s’bajnë tjetër veçse krijojnë nji Ferr për me e turturue vetëhen dhe për t’i përcëllue në flakët e tija edhe fëmijt që do t’u lejnë…”
Në faqen 33 të fletorit pashë:
“U bubu si pësova! E humba fare. Më duket se më hyni fitili, më gjanë se më kapi grepi i dashunis.
Mbramë vonë më muer gjumi, pse mendojsha, pa dashas, për at djaloshin e… bukur që pashë dje ke Irena. Edhe n’andërr më shfaqesh me buzë në gaz, dhe, tue m’i ngulë syt e vet si shtiza, avitesh të më kapi për dore.
Jam tue ndimë nji farë turbullimi në shpirt.
Kujtimi i pamjes së tij s’më hiqet mendsh; fëtyra e tij gjithnji më paraqitet para syvet të mendjes së trazueme jashtzakonisht. Sikur nuk mjaftojshin të gjitha këto ngucje që më bahen nga duer të padukshme, edhe Irena më tha sot në mëngjez se ai kishte pyetë për mue.
– Ai pyeti për ty Dije – tha tue më shique me nji mënyrë të veçantë që s’u gjasonte atyne të herëve tjera. Un, si ato që druejnë se mos u zbulohet tinëzia, e ula kokën por edhe pyeta:
– Ç’pyeti?
Në ças u pendova për pyetjen që bana. E ndiva se isha skuqë në fëtyrë dhe zemra më rrafi me hof.
– Pyeti se cila je dhe e kuj je – gjegji ajo.
M’u mveshën syt nga nji re e… kuqe. Isha turbullue.”
M’u shtue kërshëria. Prandaj u vuna me kërkue ndonjë copë tjetër. Hapa disa fletë dhe ndesha në këtë pjesë:
“Oh sa shpejt gabohemi e gënjehemi na femnat. Nji shiqim i thekshëm mjafton me na dërmue dhe nji nënqeshje e ambël mjafton me na robnue. Vetëm se s’guxojmë me i shfaqë ndiesit e adhurimit, kemi turp të shpallim se e dashunojmë at që na e plagos zemrën me nji veshtrim të mpakët ase me nji nënqeshje të kandëshme. Zemrat t’ona janë ma delikate se qelqet. Nji gur i vogël, i hudhun nga dora e nji të pamëshirshmit, i then dhe i ban thërrime për t’u shkelë mandej nga kamba e tij. Zemrat t’ona magnetizohen me dy fjalë, shitohen me dy pika lot.”
Diku më ra në sy kjo përgjigje:
“- Po t’a kisha pasë në dorë do t’a grisësha çarçafin dhe nuk do të lejsha femën pa shkollë, pse grueja asht themeli i shoqnis njerzore, pse ajo asht burim i moralit, pse ajo asht nyeja e shenjtë e qenëjes, pse ajo e mbjell farën e dashunis vëllazënore në mes të njerësve. E kur ajo lihet mbas dore vuen e tanë shoqnia njerzore.”
Në faqen 78 pashë kët shënim si përfundim i nji mendimit të shfaqun ma sipër:
“Un, po t’isha djalë, do t’i tregojsha botës mashkullore se dora që përkund djepin asht ajo që e rrotullon boshtin e fatit të njerzis, sepse ajo dhe vetëm ajo e drejton jetën kah horizontet e ndrituna ase t’errta. Por mjerisht s’jam djalë dhe si femën nuk mundem me e nxjerrë zanin.”
Kah mbarimi vuna re:
“Na, femnat Shqiptare, jemi krijesa të vorfëna që tue kangëtue, si të trenueme, shkojmë symbyllazi drejt greminës, drejt vorrit që na përgatisin të tjerët dhe na shtyjnë me u përplasë mbrenda. Po. Na duhet të jemi të qeshuna e gastore për t’i kënaqë kapricjet e burrave, lypset të jemi pa zemër e pa shpirt për t’i ngopë dëshirat e atyne që na kanë monopolizue. Por edhe në paçim zemër e shpirt, këta lypset të funksjonojnë vetëm simbas andjes s’atyne që na kanë robnue e jo për ata që na mund të dashunojmë. Oh fatkeqësi! Sa e sa breza femnash, që erdhën para nesh, u banë viktimet e këtij zakoni t’egër dhe flia e asajë mendësije që kish për të vetmin qëllim të kënaqi kapricjet e nji turme injorante, sunduese mbi fatin dhe jetën e atyne femnave të mjera.”
Nji “ta! ta!” e fortë e buris s’automobilit dhe të truemit e shoferit me za t’egër, më shqitën nga fletori i Dijes.
– Ç’asht? – pyeta mbassi e ngrita kryet si i hutuem.
– Nji lopë na e ka zanë rrugën dhe s’don me u largue – gjegji shoferi dhe e ndaloi automobilin.
– Ende s’qenka qytetnue dreqja – ia priti njeni nga bashkudhtarët.
Të gjithë qeshën.
Mbassi u mjenue kafsha u nis rishtazi automobili. E mbështolla fletorin në gazetën e vjetër dhe e futa në çantë për t’a hapë rishtazi në qytet, sepse nga lëkundja e automobilit kërcejshin fjalët dhe vallzojshin rreshtat para syvet të mij.
Vonë sosëm në qytetin X. Zuna vend në nji hotel që ishte në kërthizë të qytetit. Mbassi hangra darkë e mbassi bana nji pushim të vogël, u tërhoqa në kabinën t’eme. E mbylla derën prej mbrenda dhe, mbassi u shtrina, e hapa fletorin e Dijes.
Nisa me e këndue qysh në krye.
Kur e mbarova librin së kënduemi, kishte nisë me zbardhë drita. Me gjith që gjatë leximit shpesh herë qava, bashkë me Dijen e shkretë, kur e mbarova prap m’u mbushën syt me lot. Nji copë herë, kujtoj mjaft të gjatë, mbeta i mposhtun nën pushtetin e mallëngjimit e të dhimjes dhe derdha lot. Nga pagjumësia dhe leximi i vazhdueshëm, isha lodhë aq shum, sa s’kisha fuqi me lëvizë. Balli më digjesh shum dhe krejt shtati më ishte drobitë. Edhe syt m’ishin turbullue dhe më qitshin xixa lodhjeje. E ndijsha nevojën urdhëruese për t’u prehë e qetsue. E vuna librin me nji anë dhe u shtrina për të flejtë, por nuk më lejshin mendimet. Si grenza të kuqe më msyejshin mendimet dhe më kafshojshin pamëshirshëm tue më shkaktue dhimbjë në zemër. Po, mendojsha për Dijen e ngratë. Dojsha të gjej se në ç’gjendje ndodhesh aso kohe. Tue gjykue se ajo pritte prej meje nji përgjigje zotuese, nisa me u shqetsue se mos vdes përpara se të jem takue me te. Prandaj vendosa të nisem.
U çova, por pashë se nuk mundesha me i qëndrue udhtimit dhe besova se do të ngec në mes të rrugës. Dashë e pa dashë rashë rishtazi. Nji kohë të gjatë u përpusha në shtrat. Me zi më muer gjumi, të cilin e ndolla shumë. Bana nji gjumë shum të keq dhe me andrra shum të këqia. Edhe Dijen e pashë n’andërr. E pashë sikur më lutesh, me lot ndër sy, që t’u dilsha zot femnave, sidomos femnës Shqiptare. Shkurt gjumi që bana që nji kllapi e keqe.
Vonë u zgjova. Menjiherë u ngrita dhe nisa me u mveshë, pse ora kishte kapërcye dhetët. Tue u mveshë hyni mbrenda shërbëtori i hotelit dhe m’a dha këtë telegram që vinte prej t’atit të Dijes së mjerë.
“Eja shpejt se të kërkon Dija.”
Sulë Kërthiza
Punën, për të cilën kisha shkue atje, e lashë pa e krye dhe pa humbë kohë u nisa për Tiranë. Por të nesermen sosa, pse na u prish automobili në rrugë. Kur mbrrina në kryeqytet ajo kishte vdekë dhe ishte vorrue.
Më njoftuen se më kishte kërkue shumë dhe kishte porositë të më thonë se kërkonte t’ia përmbush dëshirin për shka m’ishte lutë. Shkova ke vorri i saj dhe, me lot ndër faqe, u betova se do t’a përmbush dëshirin e saj.
Në marrëveshtje me Shpendin, vendosa t’i shtyp shënimet e saj në formë libri që janë si shpërblim për të dhe si mësim për të tjerët
add a comment
